Devlet-i Aliyye’de Gerileme Sorununa Paradigmik Bir Bakış

Year 2024, Issue: 10, 119 - 143, 31.12.2024

Cevat Şayin

https://doi.org/10.61348/htde.1489198

Abstract

Devlet-i Aliyye’nin hükümran olduğu süreçte dünya, felsefeden ayrışan doğa bilimlerinde yapılan çalışmalar ile tetiklenen birbiri ardına hemen her alanda büyük kırılmalar yaşamış, bilim ile ilişkilenen teknolojinin icat ve üretim hız ile ivmesinin geometrik artışı sonucunda “bilimsel devrimler” ile radikal dönüşümler gerçekleşmiştir. Bu kırılmaların hemen hiçbirine Devlet-i Aliyye coğrafyasının sahne olmaması dikkat çekici olmasına rağmen bu konu bakir kalmıştır. Batı’nın yükseliş ve hegemonyasının istinatgâhı olan askerî güç bilim ve teknolojide sağlanan gelişmelerin ilk ve en yoğun uygulama alanı olmuş bu sayede yaşanılan “askerî devrim”in asimetrik etkileri ile muhataplarını mağlup etmiştir. Bu çalışma ile Devlet-i Aliyye ilim çevrelerinin dünyada yaşanan bu gelişmelere karşı verdikleri tepkinin yoklanarak yaşanan arayışların neden bir kırılma ve dönüşümü tetiklemediği ortaya konmaya çalışılmıştır. Konunun retrospektif özelliği dikkate alınarak Kuhn’un paradigma yaklaşımı kullanılmıştır. Kriz, müelliflerin bazılarına göre devletin biyolojik bir varlık gibi olmasından, geneline göre kanun-u kadim’in bozulmasından, birkaç son dönem ümeraya göre de dışarıda olan gelişmelerden kaynaklanmış olduğu için yapacak bir şey yoktur; ıslahat ile, yeniliklerin ithali ile aşılabilir görüldüğünden bir paradigma krizine dönüştürülememiştir denebilir.

Keywords

Askerî Devrim, Asimetri, Bilimsel Devrim, Devlet-i Aliyye, Hikmet, Paradigma, Teknoloji

A Paradigmic View On The Problem Of Decline In Devlet-i Aliyye

Abstract

During the reign of the Devlet-i Aliyye (the Ottoman Empire), the world experienced significant ruptures in almost every field triggered by research and studies in natural sciences that differed from philosophy. Radical transformations took place due to the geometric increase in the speed and acceleration of invention and production of technology related to science. Although, remarkably, the geography of the Devlet-i Aliyye was not the scene for almost any of these ruptures, this issue remained untouched. Military power, which was the base of the rise and hegemony of the West, has been the first and most intense application area of developments in science and technology. Thus, it has defeated its interlocutors with the asymmetric effects of the military revolution. This study tries to reveal why the researchers of the Devlet-i Aliyye did not trigger a breakthrough or transformation by examining the reaction of the scientific circles against these developments in the world. Considering the retrospective nature of the subject, Kuhn’s Paradigm approach has been utilized. While some authors consider that this crisis arose from the perception of the state as a biological entity, the majority of authors believe that the reason for this crisis was the decline of kanunu kadim (ancient laws), and few of the recent scholars regard the external developments as a reason. Therefore, since it is believed to be surmountable through reform and the importation of innovations, this decline has not been transformed into a paradigm crisis

Keywords

Asymmetry, Devlet-i Aliyye (Ottoman Empire), Military Revolution, Paradigm, Science, Scientific Revolution, Technology, Visdom

References

• Baron De Tott, Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar, çev. Mehmet R. Uzmen, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978
• Hasan Kafî Akhisari, Alemin Nizami İçin Hikmetli Yöntemler; “Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmi’l Âlem”, çev. Asım Cüneyd Köksal, İlke Yayıncılık, İstanbul 2018
• Mr. Demirone, Anecdotes Vénitiennes et Turques, Ou Nouveaux Mémoires Du Comte De Bonneval, Depuis Son arrivée à Venise Jusque à Son Exil Dans L’ile de Chio, au Mois de Mars 1739, Londra 1740
• Tatarcık Abdullah Efendi, Eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniyye Fi Ulemâi’d-Devleti’l Osmâniyye, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2019
• ADIVAR, Adnan A., Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 2000
• AKSOY, Yeliz, Tarihte Osmanlı Bilim ve Teknolojisi, Karma Kitapları, İstanbul 2008
• AL ROUYHAB, Khaled, “17.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda ‘Bağnazlığın Zaferi’ Efsanesi”, çev. Tuğrul Kütükcü, Aygün Yılmaz, Mizanü’l-Hak İslami İlimler Dergisi, Sayı 9 (2019), s. 293-315
• BEYDİLLİ, Kemal, “Sefaret ve Sefaretname Hakkında Yeni Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 30 (2007), s. 8-30
• BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005
• BOZKURT, Nebi, “Medrese”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c. 28, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003, s. 323-327
• CİHAN, Ahmet, Reform Çağında Osmanlı İlmiyye Sınıfı, Birey, İstanbul 2004
• ÇAĞMAN, Ergin, III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010
• ÇEKEN, Mehmet Batuhan ve Necdet Hayta, “18. Yüzyıl Osmanlı Kara Ordusunda Teknoloji Transferi: Fransız Uzmanların Topçu Islahatında Rolü”, Memleket Siyaset Yönetimi, Sayı 37 (Haziran 2022), s. 115-142
• ÇINAR, Mahmut, “Osmanlı Halklarını Mehdilik Algısı ve Müslüman Tebaa Tarafından Bu Alanda Yazılan Eserler Bağlamında Kurtarıcı Beklentisinin Sosyo-Politik Bağlantıları”, Kelam Araştırmaları Dergisi, Sayı 1 (2016), c. 14, s. 219-239
• DOSAY GÖKDOĞAN, Melek vd. , Osmanlılar’da Bilim ve Teknoloji, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 2012
• ERDEM, Ekrem, “Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 48 (2016), s. 17-44
• FREELY, John, Galileo’dan Önce Ortaçağ Avrupa’sında Modern Bilimin Doğuşu, çev. Muhtesim Güvenç, Kolektif Kitap, İstanbul 2014
• GÜNÇE, Şuheda, Sultan III. Selim Dönemi Ulema-Siyaset İlişkisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, c. 2, IRCICA, İstanbul 1998
• İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2021
• İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar II, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014
• İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine Araştırmalar IV, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019
• İNALCIK, Halil, İmparatorluktan Cumhuriyete, Kronik, İstanbul 2019
• İNALCIK, Halil, Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, Phoenix, London 1973
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Medrese Osmanlı Dönemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2003, s. 327-333
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI-XVII Asırlar)”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 7-8 (1988), s. 273-285
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Osmanlı İstanbul’unda Geleneksel Eğitim ve Ulema”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, ed. Coşkun Yılmaz ve Mehmet A. Aydın, c. 9, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2015, s. 34-85
• İZGİ, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İz Yayıncılık, İstanbul 1997
• KAÇAR, Mustafa, “Osmanlı İmparatorluğunda Askeri Sahada Yenileşme Döneminin Başlangıcı”, Osmanlı Araştırmaları, ed. Feza Günergün, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1995, s. 209-227
• KÂHYA, Esin, Türk Bilim İnsanları, Nobel, Ankara 2013
• KARAASLAN, Burak, XIX. Yüzyılın Ortalarında Osmanlı Devleti’nde Sanayileşme Gayretleri, Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Afyon 2017
• KARAKAŞ, Mahmut, Müsbet İlimde Müslüman Âlimler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991
• KARAL, Enver Ziya, “Ragıp Efendinin Islahat Layihası”, Tarih Vesikaları, Sayı 5 (Şubat 1942), s. 356-369
• KENANOĞLU, M. Macit, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Eğitimi Üzerine”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 12 (2008), c. 6, s. 181-205
• KILIÇOĞLU CİHANGİR, Çiğdem, “Ayvalık Akademisi ya da Batı Anadolu’da Yunan Ulusçuluğunun Kökenleri Üzerine”, Türkiyat Mecmuası, Sayı 2 (2020), c. 30, s. 411-440
• KUHN, Thomas S., Bilimsel Devrimlerin Yapısı, çev. Nilüfer Kuyaş, Alan Yayıncılık Bilim, İstanbul 1982
• KÖKTAŞ, Altuğ Murat ve Ali Gökhan Gölçek, “Endüstri Devrimi ve Osmanlı İmparatorluğu: Askeri Fabrikalaşma Örneği”, Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 4 (Ekim 2016), c. 9, s. 95-105.
• KÖMÜRLÜ, Eren, “Osmanlı Döneminde Taş Kömürü Madenciliğinin Başlaması”, Yeraltı Kaynakları Dergisi, Sayı 18 (Temmuz 2020), s. 21-26
• KÜÇÜKKALAY, A. Mesud, “Osmanlı Mali Problemlere Duyarsız mıydı?”, Derin Tarih, Aralık 2020
• LOKMACI, Süleyman, “İbrahim Nihali'nin Devlet İşlerindeki bozukluklar ve Bunların Düzeltilmesinde Takip edilecek Yollara Dair Layiha Türündeki Eseri: Mir’atü’d Devlet”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 70 (Ocak 2021), s. 465-487
• MAKDİSİ, George, Ortaçağda Yüksek Öğretim İslam Dünyası ve Hristiyan Batı, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu ve Tuncay Başoğlu, Klasik, İstanbul 2018
• McCLELLAN III, James Edward ve Harold Dorn, Science and Technology in World History, John Hopkins University Press, Baltimore 2006
• MUTLU, Şamil, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2000
• ORBAY, Kayhan, “Osmanlı İmparatorluğunda Tarımsal Üretkenlik Üzerine Tetkikat ve Notlar”, Belleten, Sayı 292 (Aralık 2017), s. 787-856
• ÖZCAN, Abdülkadir, “Osmanlı Toplumunda Mehdilik Hareketleri”, Yeni Ümit Dergisi, Sayı 75 (Ocak Şubat Mart 2007), s. 62-66
• ÖZÇEP, Ferhat, “Osmanlı ve Batılı Kaynaklarına Göre Mıknatıslar, Pusulalar ve Yer Manyetizma Ölçümleri”, Dört Öğe, Sayı 17 (2020), s. 121-150
• ÖZDEMİR, Filiz, Defterdar Mehmed Şerif Efendi’nin Layihasının Nizam-ı Cedid Islahatlarındaki Rolü, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2012
• PAMUK, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisat Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2005
• PAMUK, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014
• RONAN, Colin A., Bilim Tarihi Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi, çev. Ekmeleddin İhsanoğlu ve Feza Günergun, TÜBİTAK, Ankara 2005
• SAVAŞ, Ali İbrahim , “Lâyiha Geleneği İçinde XVIII. yy. Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler”, Bilig, Sayı 9 (Bahar 1999), s. 87-114
• SHAPİN, Steven, Bilimsel Devrim, çev. Ayşegül Yurdaçalış, İzdüşüm Yayınları, İstanbul 2000
• SHEFER-MOSSENSOHN, Miri, Osmanlıda Bilim Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi, çev. Kübra Oğuz, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019
• SOBEL, Dava, Longitude: The True Story Of A Lone Genius Who Solved The Greatest Scientific Problem Of His Time, Walker, New York 2007
• ŞAHİN, Raşit, “Sanayi Devrimi Osmanlı İmparatorluğu’nda Neden Başlamadı?”, Business, Economics and Management Research Journal, Sayı 1 (2019), c. 2, s. 1-16.
• ŞEN, Zekai, Bilim ve Türkiye. TÜBİTAK, Ankara 2016
• ŞENER, Sefer, “Osmanlı Sanayileşme Süreci ve Bu Süreçte Özel Girişimin Rolü”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 3 (2007), c. 9, s. 56-91
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014
• YETİŞ, Kazım, “Beşiktaş Cem’iyyet-i İlmiyyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. 5, İstanbul 1992, s. 552-553
• YURTOĞLU, Bilal, Keşfü’z-zünûn ve Kâtip Çelebi’nin Bilim Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 2007
• YÜKSEL, Hasan, “Vakıf-Müsadere İlişkisi: Şam Valisi Vezir Süleyman Paşa Olayı”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 12 (1992), s. 399-424