Osmanlı Devleti’nde Merkezileşme ve Zorunlu Askerliğin Devlet-Aşiret İlişkilerine Etkisi: Doğu ve Güneydoğu Anadolu Örneği (1826-1882)

Year 2025, Issue: 11, 81 - 116, 28.06.2025

Timur Kumbar

https://doi.org/10.61348/htde.1516567

Abstract

Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin II. Mahmud Dönemi ve Tanzimat Dönemi’nde zorunlu askerlik özelinde teşebbüs ettiği reformların Anadolu’nun doğu ve güneydoğusunda cereyan eden devlet-toplum ilişkilerinde meydana getirdiği değişimler ele alınmaktadır. Son dönem Osmanlı modernleşmesiyle ilgili birinci ve ikinci el kaynaklar başta arşiv kaynakları olmak üzere, seyahatnameler, gazeteler, araştırma eserler ve lisansüstü tezlerden faydalanılmıştır. Bu çerçevede devletin uyguladığı merkezîleşme ve zorunlu askerlik politikasının amaçları, bu yöndeki girişimlerin devlet-aşiret akdine yansımaları ve devlet erkânının hedeflere ulaşmadaki başarı düzeyi değerlendirilecektir.

Keywords

II. Mahmud , Tanzimat , Zorunlu Askerlik , Aşiretler

Ethical Statement

Bu makale, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı’nda Prof. Dr. Gültekin YILDIZ danışmanlığında 2016’da tamamladığım “Osmanlı Ordusunda Zorunlu Askerlik ve Aşiretler: Doğu ve Güneydoğu Anadolu Örneği (1843-1880)” adlı tezden türetilmiştir.

The Effect of Centralization and Conscription on State-Tribe Relations in The Ottoman Empire: The Case of Eastern and Southeastern Anatolia (1826-1882)

Abstract

The aim of this study is to analyse the Ottoman Empire's attempts to reform conscription during the Mahmud II and Tanzimat eras and the resulting changes in state-society relations in eastern and southeastern Anatolia. Primary and secondary sources on late Ottoman modernisation, mainly archival sources, travelogues, newspapers, research papers and dissertations, have been used. In this context, the study examines the objectives of the state's centralisation and conscription policies, the impact of the attempted implementation of these policies on the existing state-tribe contract, and the degree of success of state officials in achieving their goals.

Keywords

Mahmud II , Tanzimat , Conscription , Tribes

References

• BOA, Bab-ı Asafî Kanunname-i Askerî Defterleri
• BOA, Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Mühimme Evrakı
• BOA, Cevdet Dahiliye
• BOA, İrade Dahiliye
• BOA, İrade Mesail-i Mühimme
• BOA, İrade Meclis-i Vâlâ
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayat Evrakı
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı
• BOA, Yıldız Perakende Şura-yı Devlet Maruzatı
• Ahmet Cevdet Paşa, Ma’rûzât, ed. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980
• AKSAN, Virginia H., “18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı’da Zorunlu Askerlik Stratejileri”, Devletin Silahlanması: Ortadoğu ve Orta Asya’da Zorunlu Askerlik (1775-1925), ed. Erik Jan Zürcher, çev. Mehmet Tanju Akad, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003
• AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul 2012
• ARIK, Remzi Oğuz, Coğrafyadan Vatana, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1969
• ARİF, Mehmed, Başımıza Gelenler, c. 1, Tercüman Gazetesi, İstanbul, t.y.
• ARİF, Mehmed, Başımıza Gelenler, c. 3, Tercüman Gazetesi, İstanbul, t.y.
• AYDIN, Suavi, “Toplumun Militarizasyonu: Zorunlu Askerlik Sisteminin ve Ulusal Orduların Yurttaş Yaratma Sürecindeki Rolü”, Çarklardaki Kum: Vicdani Red : Düşünsel Kaynaklar ve Deneyimler, ed. Özgür Heval Çınar ve Coşkun Üsterci, İletişim Yayınları, İstanbul 2008
• AYIN, Faruk, Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan Sonra Askeralma Kanunları, (1839-1914), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994
• BARKAN, Ömer Lûtfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı 14 (1949), c. 11, s. 524-69
• BARKEY, Karen, Eşkıyalar ve Devlet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999
• BARKLEY, Henry C., Anadolu ve Ermenistan’a Yolculuk, çev. Nil Demir, Kesit Yayınları, İstanbul 2007
• BENLİSOY, Stefo, “Müsavat-ı Sahih ve Vatan-ı Umumî Arayışında Osmanlı Rumları ve Şark Meselesi”, Toplumsal Tarih, Sayı 250 (2014), s. 38-45
• BEŞİKÇİ Mehmet, Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Seferberliği, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015
• BEŞİKÇİ, Mehmet, “Topyekûn Savaş Çağında Askerî İşgücünü Seferber Etmek: Birinci Dünya Savaşı Öncesinde ve Esnasında Osmanlı İmparatorluğu’nda Zorunlu Askerlik Hizmeti”, Askerlik “İşi” Askeri İşgücünün Karşılaştırmalı Tarihi (1500-2000), ed. Erik Jan Zürcher, çev. Dilek Şendil, İletişim Yayınları, İstanbul 2017, s. 523-556
• BEYDİLLİ, Kemal, “İlk Mühendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizâm-i Cedîd’e Dair Risâlesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 9 (1987), s. 387-443
• BİRAND, Kâmıran, Aydınlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1955
• BRÖCKLING, Ulrich, Disiplin: Askeri İtaat Üretiminin Sosyolojisi ve Tarihi, çev. Veysel Atayman, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2001
• BRUINESSEN, Martin van, Aǧa, Şeyh ve Devlet: Kürdistan’ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi, çev. Remziye Arslan, Öz-ge Yayınları, Ankara 1992
• BURNABY, Frederick, At sırtında Anadolu, çev. Meral Gaspıralı, Merkez Kitaplar, İstanbul 2007
• Cevdet Paşa, Tezâkir, ed. M. Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1986
• ÇADIRCI, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840-1856)”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri (13-14 Mart 1985), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 97-104
• ÇAY, M. Abdulhalûk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan Kültür Vakfı, Ankara 1996
• DERİNGİL, Selim, “Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Geleneğin İcadı’ ‘Muhayyel Cemaat’ ‘Tasarımlanmış Topluluk’ ve Panislamizm”, Toplum ve Bilim, Sayı 55 (1991), s. 52-62
• DOĞAN, Cabir, “1843–1846 Nasturi Olayları ve Bedirhan Bey”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 22 (2010), s. 1-18
• DOĞAN, Cabir, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Merkezileşme Politikalarına Karşı Bir Tepki Olarak Ortaya Çıkan Kürt İsyanları Hakkında Bir Değerlendirme”, ed. Orhan Kılıç, Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu, 09-10 Ocak 2014, c. 4, Ankara 2014, s. 65-82
• ENGELHARDT Ed, Tanzimat, çev. Ayda Düz, Milliyet Yayınları, İstanbul 1976
• ERÖZDEN, Ozan, Ulus-Devlet, Dost Kitabevi, Ankara 1997
• Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Mısır, Sudan, Habeş (1672-1680), Devlet Basımevi, İstanbul 1938
• FAHMY, Khaled, Paşanın Adamları: Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Ordu ve Modern Mısır, çev. Deniz Zarakolu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010
• FERİK MAHMUD ŞEVKET, Osmanlı Teşkilat ve Kiyafet-i Askeriyesi: Osmanlı Ordusunun Bidayet-i Teessüsünden Zamanımıza Kadar (1325), Mekteb-i Harbiye Matbaası, İstanbul 1907
• FOUCAULT, Michel, Özne ve İktidar, çev. Işık Ergüden ve Osman Akınhay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2000
• GENCER, Fatih, “Merkezîleşme Politikaları Sürecinde Yurtluk-Ocaklık Sisteminin Değişimi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 49 (2011), c. 30, 75-96
• GENCER, Fatih, Merkeziyetçi İdari Düzenlemeler Bağlamında Bedirhan Bey Olayı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 2010
• GÖRGÜN, Tahsin, “Osmanlı Düşüncesi Nasıl Anlaşılabilir? -Osmanlı Düşüncesi’nin Araştırılmasında Karşılaşılan Bazı Zorluklar Üzerine-”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı 13-14 (2003), s. 29-46
• GÜL, Mustafa, “1870 Asker Alma Kanunu”, Askeri Tarih Bülteni, Sayı 44 (1998), s. 38-61
• GÜLSOY, Ufuk, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, Simurg, İstanbul 2000
• GÜLSOY, Ufuk, Osmanlı’nın Gayrimüslim Askerleri, Timaş Yayınları, İstanbul 2010
• HAKAN, Sinan, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri 1817-1867, Doz Yayıncılık, İstanbul 2007
• HALAÇOĞLU, Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğuʼnun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988
• HEINZELMANN, Tobias, Cihaddan Vatan Savunmasına: Osmanlı İmparatorluğu’nda Genel Askerlik Yükümlülüğü 1826-1856, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2009
• HEYD, Uriel, Türk Ulusçuluğunun Temelleri, çev. Kadir Günay, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1979
• HUBBARD, Gilbert Ernest, Basra Körfezi’nden Ağrı Dağı’na Seyahat, çev. Galip Alçıtepe, Aram Yayıncılık, İstanbul 2012
• HURŞÎD, Mehmed, Seyâhatnâme-i Hudûd, çev. Alâattin Eser, Simurg Kitapcılık ve Yayıncılık, İstanbul 1997
• ITZKOWITZ, Norman, Osmanlı İmparatorluğu ve İslâmî Gelenek, çev. İsmet Özel, Şûle Yayınları, İstanbul 2002
• İbn Haldun, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, c. 1, Dergâh Yayınları, İstanbul 2007
• İdris-İ Bitlisî, Selim Şah-nâme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001
• KAFADAR, Cemal, Kendine Ait Bir Roma: Diyar-i Rum’da Kültürel Coğrafya ve Kimlik Üzerine, Metis Yayınları, İstanbul 2017
• KANT, Immanuel, Ebedî Barış Üzerine Felsefî Deneme, çev. Yavuz ABADAN, Seha L. MERAY, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1959
• KARPAT, Kemal H., “Tarihsel Süreklilik, Kimlik Değişimi ya da Yenilikçi, Müslüman, Osmanlı ve Türk Olmak”, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si, der. Kemal H. Karpat, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004
• KARPAT, Kemal H, Osmanlı Nüfusu, çevi. Bahar Tırnakçı, Timaş Yayınları, İstanbul 2010
• KEEGAN, John, Savaş Sanatı Tarihi, çev. Füsun Doruker, Gençlik Yayınları, İstanbul 1995
• KIESER, Hans-Lukas, Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, çev. Atilla Dirim, İletişim Yayınları, İstanbul 2005
• KILIÇ, Orhan, “Kürdistan Tabirinin Osmanlı Uygulamasındaki Muhtevası Üzerine Bazı Tespitler (16-18. Yüzyıllar)”, ed. Orhan Kılıç, Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu, 09-10 Ocak 2014, c. 1, Ankara 2014, s. 167-212
• KLEIN, Janet, Hamidiye Alayları: İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri, çev. Renan Akman, İletişim Yayınları, İstanbul 2013
• KODAMAN, Bayram, “Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu’nun İdari Durumu”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 1 (1986), c. 1, s. 3-20
• KODAMAN, Bayram, Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1987
• KUSHNER, David, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, 1876-1908, çev. Zeki Doğan, Fener Yayınları, İstanbul 1998
• LAYARD, Austen Henry, Ninova ve Kalıntıları: Kürdistan’ın Keldani Hıristiyanları, Yezidiler ya da Şeytana Tapanların Ülkesine Bir Gezi, Eski Asur’un Töre ve Sanatlarının Araştırılması, çev. Zafer Avşar, Avesta Yayınları, İstanbul 2000
• MARDİN, Şerif, Türk Modernleşmesi: Makaleler 4, İletişim Yayınları, İstanbul 1991
• MILLINGEN, Major Frederick, Kürtler Arasında Doğal Yaşam, çev. Nuray Mestci, Doz Basım-Yayın, İstanbul 1998
• MINORSKI, Vladimir Federovich, Kürtler, Komal Basın Yayın Dağıtım, İstanbul 1977
• MOLTKE, Helmuth Graf von, Moltke’nin Türkiye Mektupları, çev. Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, İstanbul 1969
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1987
• ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018
• ÖĞÜN, Tuncay, Doğu’nun Mîrlerine Son Veda: Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010
• ÖZOĞLU, Hakan, Osmanlı Devleti ve Kürt Milliyetçiliği, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005
• SANCAR, Mithat, “Devlet Aklı” Kıskacında Hukuk Devleti, İletişim Yayınları, İstanbul 2000
• SLADE, S. Adolphus, Türkiye ve Kırım Harbi, çev. Ali Rıza Seyfi, Askeri Matbaa, İstanbul 1943
• SOMEL, Selçuk Akşin, “Osmanlı Reform Çağında Osmanlıcılık Düşüncesi (1839-1913)”, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, ed. Tanıl Bora ve Murat Gültekingil, İletişim Yayınları, İstanbul 2006
• SUNAR, Mehmet Mert, Tribes and state: Ottaman centralization in Eastern Anatolia, 1876-1914, Bilkent Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1999
• ŞİMŞEK, Veysel, “The First ‘Little Mehmeds’: Conscripts for the Ottoman Army, 1826-53”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 44 (2014), s. 265-311
• TAŞ, Necati Fahri, Tanzîmât’tan Sonra Yayımlanan Kanûn ve Nizâmnâmeler, İstanbul 2000
• TILLY, Charles, Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluşumu, çev. Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, Ankara 2001
• ÜNAL, Mehmet Ali, “İstimalet Siyaseti Çerçevesinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Kürd Politikası”, Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu, 09-10 Ocak 2014, c. 1, Ankara 2014, s. 141-159
• ÜSTEL, Füsun, Makbul Vatandaşın Peşinde: II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi, İletişim Yayınları, İstanbul 2004
• YARAMIŞ, Ahmet, II. Mahmut Döneminde Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye (1826-1839), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 2002
• YILDIZ, Gültekin, “Kara Kuvvetleri”, Dünya Savaş Tarihi: Osmanlı Askerî Tarihi: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri (1792-1918), ed. Gültekin Yıldız, Timaş, İstanbul 2013, s. 35-78
• YILDIZ, Gültekin, Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum, 1826-1839, Kitabevi, İstanbul 2009
• YURDAKUL, İlhami, “Osmanlı Ordularının Askerlik İhtiyacının Karşılanmasında Yeni Bir Yöntem: Kur’a Sistemi (1839-1914)”, Eskiçağ’dan Modern Çağ’a Ordular: Oluşum, Teşkilât ve İşlev, ed. Feridun M. Emecen, Kitabevi, İstanbul 2008
• ZÜRCHER, Erik Jan, “Teoride ve Pratikte Osmanlı Zorunlu Askerlik Sistemi (1844-1918)”, Devletin Silahlanması: Ortadoğu ve Orta Asya’da Zorunlu Askerlik (1775-1925), ed. Erik Jan Zürcher, çev. Mehmet Tanju Akad, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003
• ZÜRCHER, Erik Jan, Jan LUCASSEN, “Zorunlu Askerlik ve Direniş: Tarihî Çerçeve”, Devletin Silahlanması: Ortadoğu ve Orta Asya’da Zorunlu Askerlik (1775-1925), ed. Erik Jan Zürcher, çev. Mehmet Tanju Akad, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003