ANAYASA YARGISI VE UYGUNLUK DENETİMİ

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 51 - 76, 30.06.2023

Nematollah (erdal) A. Fanid

Öz

Çalışmamamızda Anayasa kavramını, anayasaların ortaya çıkışı ve gelişimini anlatıldıktan sonra genel olarak anayasa yargısının tarihsel gelişimi incelenmiştir. Ayrıca Türkiye’de anayasa yargısının tarihsel gelişimini 1961 Anayasası öncesi ve 1961 Anayasası sonrası (AYM’nin kuruluşu) olarak incelenmiştir. Türk Anayasa Mahkemesinin asli görevi anayasaya uygun denetimidir. Anayasaya uygunluk denetimi, somut norm ve soyut norm denetimi çalışmamamızın esas konusunu oluşturmaktadır. Anayasa uygunluk denetimi bölümünde, uygunluk denetiminin konusu, kapsamı ve türleri açıklanmıştır. Çalışmamızın son bölümünde 2010 Anayasa değişikliği ile öngörülen bireysel başvuru ve şikâyet konusu irdelenmiştir. Anayasa uygunluk denetimi, Anayasa Mahkemesinin asli ve olağan görevidir. Bunun yanı sıra, siyasi partileri denetleme, TBMM İçtüzüğü değişikliklerini veya milletvekillerinin dokunulmazlıklarının kaldırılması kararlarını inceleme yetkisine sahiptir. Fakat kanun hükmündeki uluslararası antlaşmalarla anayasa değişiklikleri (esas yönünden) ve olağanüstü hal dönemindeki Cumhurbaşkanlığı kararnameleri Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi tutulmamıştır. Ayrıca uygunluk denetimindeki iptal davları açamaya yetkili merciiler 1982 Anayasası, 1961 Anayasasına göre sınırlandırılmıştır. Anayasa Mahkemesinin iptal davalarındaki uygunluk denetimine başvurma yetkisinin herhangi bir milletvekiline değil 1/5 tutarındaki milletvekiline veya TBMM’deki tüm siyasi partilere değil iktidar/ana muhalefet statüsündeki iki büyük siyasi parti grubu tarafından sınırlı olması da başka bir eleştiri konusudur.

Anahtar Kelimeler

Hukuk, Anayasa, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi

Kaynakça

• Aşkar, Aliefendioğlu, Yılmaz. (1986). Anayasa Mahkemesinin İşlevsel Yönü, Amme İdaresi Dergisi, C. 19, Sayı: 1.
• Aliefendioğlu, Yılmaz. (1991). Temel Hak ve Özgürlükler Açısından Anayasa Yargısı, Amme İdaresi Dergisi, C. 24, Sayı: 3
• Aliefendioğlu, Yılmaz. (1984). Türk Anayasa Yargısında İptal Davası ve İtiraz Yolu, Anayasa Yargısı Dergisi.
• Anayurt, Ömer. (2003). 1924 Anayasası’nda Temel Hak ve Hürriyetler, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1-2.
• Anayurt, Ömer. (1997). 1924 Anayasasında Meclis Yürütme İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 39.
• Anayurt, Ömer. (2020). Anayasa Hukuku (Temel Kavramlar ve Türk Anayasa Hukuku), Seçkin Yayıncılık, Ankara.
• Anayurt, Ömer. (2013). Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, Seçkin yayıncılık, Ankara.
• Ardıçoğlu, M. Artuk. (2017). Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, Ankara Barosu Dergisi, Cilt: 75, Sayı: 3.
• Atar, Yavuz. (2019). Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Hukuki Rejimi ve Anayasallık Denetimi, Anayasa mahkemesi 56. kuruluş sempozyumu, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 36, Sayı: 1.
• Atar, Yavuz. (2017). Türk Anayasa Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara.
• Azrak, Ülkü. (1961). Türk Anayasa Mahkemesi, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 28, Sayı: 3-4.
• Bilgin, Çağlar. (1988). Türk Anayasa Yargısında Somut Norm Denetimi Yolu, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 3.
• Bulut, Yücel. (2005). Türkiye’nin Çağdaş Tarihine İlişkin Bazı Gözlemler, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Sayı: 19.
• Can, Osman. (2021). 1921 Anayasası’nın 100. Yılı: Bir İstisnai Başarı ve Dramatik Başarısızlık Hikâyesi, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 38, Sayı: 1
• Can, Osman. (2020). Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Hukuki Rejimi Anayasa Mahkemesi Yaklaşımı, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 37, Sayı: 1
• Cuhruk, C. Mahmut. (1987). Türk Anayasa Mahkemesi, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 4.
• Çağan, Nami. (1980). Demokratik Sosyal Hukuk Devletinde Vergilendirme, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 37, Sayı: 1.
• Çekiç, Onur. (2009). Türk Parlamento Hukukunda Yasama İşlemi ve Türleri ve Diğer İsimsiz Yasama Türleri, Yasama Dergisi, Sayı: 12.
• Çelebi, Özge. (2018). Osmanlı-Türk Anayasal Tarihinde Kurucu İktidarın Ortaya Çıkışı ve Gelişimi, İZCEAS Ekonomi ve idari bilimlerde yeni trendler, Detay yayıncılık, Cilt: 12.
• Çınar, M. Fatih. (2017). Türkiye’nin Anayasal Demokrasi Yolu ve Kuvvetler Ayrılığı İlkesinin Serencamı, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 64
• Değerli, Yavuz Selim. (2020). Anayasa yargısında ön-denetim, Adalet Yayınevi, Ankara.
• Dikici, M. Fatih. (2009). Anayasa Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara.
• Duran, Lütfi. (1984). Türkiye’de Anayasa Yargısının İşlevi ve Konumu, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1.
• Erdoğan, Mustafa. (2011). Anayasa Hukuku, Orion Kitapevi, Ankara.
• Erdoğan, Recep Tayyip. (2021). Daha Adil Bir Dünya Mümkün, Birleşmiş Milletler Reformu İçin Bir Model Önerisi, Turkuvaz Kitap, Ankara.
• Eren, Abdurrahman. (2021). Anayasa Hukuku Dersleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara.
• Ergül, Ergin. (2019). Anayasa Hukukuna Başlangıç (Ders Notları), Adalet Yayınevi, Ankara.
• Eroğul, Cem. (2000). Anatüzeye Giriş, İmaj Yayınevi, Ankara.
• Gönenç, Levent. (2010). Yasaların Anayasaya Uygunluğunun Denetimi ve Anayasa Yargısı, TEPAV Yayınları.
• Gören, Zafer. (2015). Anayasa Hukuku T.C. Anayasası ve TBMM İçtüzüğü Eki İle, Yetkin Hukuk Yayınları, Ankara.
• Gören, Zafer. (1996). Anayasa Yargısı ve Yasama Türk ve Alman Hukukunda Anayasa Mahkemesi ve Parlamentonun Karşılıklı Etkileşimi, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 81
• Gözler, Kemal, Anayasa hukukunun genel teorisi cilt 2, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2011.
• Gözler, Kemal. (2016). Elveda Kuvvetler Ayrılığı, Elveda Anayasa 10 Aralık 2016 Tarihli Anayasa Değişikliği Teklifi Hakkında Bir Eleştiri, Ankara Barosu Dergisi, Sayı: 4.
• Gözübüyük, Şeref. (2000). Anayasa Hukuku, Anayasa Metni ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Turhan Kitabevi, Ankara.
• Gözübüyük, Şeref. (1973). Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları No: 134. Sevinç Matbaası.
• Güveyi, Ümit. (2012). Anayasa Yargısı ve Demokrasi İlişkisi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 3.
• Hocaoğlu, A. Şeref ve Ocakçıoğlu, İsmet. (1971). Anayasa ve Anayasa Mahkemesi, Ayyıldız Matbaası, Ankara.
• İba, Şeref ve Kılıç, Abbas. (2018). Anayasa Yargısı Dersleri, Turhan Kitabevi, Ankara.
• İba, Şeref. (2008). Anayasa Hukuku ve Siyasal Kurumlar, Turhan Kitapevi, Ankara. İba, Şeref. (2006). Anayasa ve Siyasal Kurumlar (100 Soruda), Turhan Kitabevi, Ankara.
• İba, Şerif. (2021). Anayasa Hukuku Pratik Çalışma Kitabı, Seçkin Yayıncılık, Ankara. Kayıhan, Şaban. (2011). Hukukun Temel Kavramları, Seçkin yayıncılık, Ankara.
• Kaboğlu, Ö.İbrahim. (1991). Hukukun Genel İlkeleri ve Anayasa Yargısı (Özgürlükler Hukuku Açısından Bir Yaklaşım), Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 8.
• Kanadoğlu, O. Korkut. (2004). Anayasa Mahkemesi, Beta Basım, İstanbul.
• Kanadoğlu, O. Korkut. (2008). Yeni Anayasa Arayışları ve Karşılaştırmalı Hukuk Bağlamında Anayasa Mahkemesi, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 24, Sayı: 1.
• Kaya, Seyithan. (2018). Anayasa Değişiklikleri Çerçevesinde Anayasa Yargısı ve Bireysel Başvuru, Adalet Yayınevi, Ankara.
• Keskinsoy, Ömer ve Batur, Semih. (2021). Türk Anayasacılığının Dünü ve Bugünü, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 1.
• Kuluçlu, Erdal. (2008). Türk Hukuk Sisteminde Normlar Hiyerarşisi ve Sayıştay Denetimine Etkileri, Sayıştay Dergisi, Sayı: 73.
• Kuzu, Burhan. (1992). Demokrasi-Resmi İdeoloji-Sivil Toplum, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 47, Sayı: 1.
• Kuzu, Burhan. (1994). Türkiye Cumhuriyeti Anayasalarının İnsan Hakları Açısından Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt: 54, Sayı: 1-4.
• Kuzu, Burhan. (1992). Yeni bir Anayasaya Doğru, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 47, Sayı: 1.
• Favoreu, Louis, Çev. Gorci, A. (1996). “Dadeghaye Qanoun-e Esasi (Les Cours Constitutionnelles, Presses Universitairs de France)”: http://ensani.ir/file/download/article/20100907104558- (Erişim: 09.05.2023)
• Öden, Merih. (1999). Cumhuriyetin 75. Yıldönümünde Anayasa Yargısı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 48, Sayı: 1.
• Öktem, Niyazi. (1991). Hukuk Felsefesi ve Anayasa Yargısı, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 1.
• Özbudun, Ergun. (2004). Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara.
• Özbudun, Ergun. (2002). Türkiye’de Anayasa Yargısının Doğuşu: 1961 Anayasası Üzerindeki Kurucu Meclis Görüşmeleri, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 68.
• Özer, Attila. (2015). Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara.
• Özkul, Fatih. (2015). Anayasaya Uygunluk Denetiminin Amacı Kapsamında, Anayasa Mahkemesinin İptal Kararlarının Geriye Yürümezliği İlkesinin, Anayasa Yargısında “Yürürlüğü Durdurma” Ve “Yokluk” Kavramlarının Değerlendirilmesi, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 6.
• Sabuncu, Yavuz ve Arnwine, Selin Esen. (2004). Türkiye İçin Anayasa Şikâyeti Modeli Türkiye’de Bireysel Başvuru Yolu, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 21.
• Sabuncu, Yavuz. (2007). Anayasaya Giriş, İmaj Yayıncılık, Ankara.
• Selçuk, Sami. (1991). Anayasa Yargısı Üzerine, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı: 2.
• Sezer, Abdullah. (2019). Normlar Hiyerarşisi ve Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri, Çok Boyutlu Normlar Piramidi Yaklaşımı, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 36, Sayı: 1.
• Soysal, Mümtaz. (2011). Anayasaya Giriş, İmge Kitabevi, Ankara.
• Soysal, Mümtaz. (1968). Anayasaya Giriş, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları no:240. Sevinç matbaası, Ankara.
• Şahin, Adil. (2011). Siyasal Düşünceler Tarihinde “Sınırlı Devlet” Finin Kadimliği Ya Da Genel Kamu Hukuku Bağlamında İnsan, Özgürlük ve Devlet İktidarı Algısındaki Evrilme, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 3.
• Şahin, Engin, (Ed.). (2015). Türkiye’nin Anayasal Yapısı, İskenderiye Kitap, İstanbul.
• Tanör, Bülent ve Yüzbaşıoğlu, Necmi. (2015). 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, Beta Yayıncılık, İstanbul.
• Tanör, Bülent. (2015). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Tekin, Yusuf ve İBA, Şeref. (2020). Görüşme ve Yasama Yöntemi Bağlamında 1921 Anayasasının Kanunlaşma Süreci, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 53, Sayı: 2.
• Teziç, Erdoğan. (2012). Anayasa hukuku, Beta Basım, İstanbul.
• Teziç, Erdoğan. (1985). Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Esas Açısından Denetimi, Anayasa Yargısı Dergisi, Sayı: 2.
• Tikveş, Özkan. (1967). Anayasa Mahkemesinin Teşkilat ve Fonksiyonları (Mukayeseli Bir İnceleme), İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt: 33, Sayı: 1-2.
• Tumay, Murat. (2015). Demokratik Anayasa Yapımı Dinamikleri Tunus Anayasası Örneği, Yetkin Yayınları, Ankara.
• Tunç, Hasan. (2019). Anayasa Hukuku Genel Esaslar, Gazi Kitabevi, Ankara, Sayı: 225.
• Tunç, Hasan, Bilir, Faruk ve Yavuz, Bülent. (2015). Türk Anayasa Hukuku, Adalet Yayınevi, Ankara.
• Tunç, Hasan. (2019). Türk Anayasa Hukuku, Gazi Kitabevi, Ankara.
• Turhan, Derviş. (1983). 1983-1984 Adalet Yılını Açış Konuşması, Yargıtay Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 4.
• Turhan, Mehmet. (2004). Türkiye İçin Anayasa Şikâyeti Modeli Tartışma Paneli, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 21.
• Uslu, Ferhat. (2018). Anayasa Hukuku Çalışma ve Pratik Kitabı, Adalet Yayınevi, Ankara.
• Ünal, Şeref. (1994). Anayasa Hukuku ve Milletlerarası Sözleşmeler Açısından Temel Hak ve Özgürlüklerin Kısıtlanması, Anayasa Yargısı Dergisi, Sayı: 11.
• Yamaç, Müzehher. (2020). Türkiye Devleti’nin İlk Anayasası 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 22, TBMM’nin 100. Yılı ve Millî İrade Özel Sayısı.
• Yayla, Yıldızhan. (2011). Yeni Türk Anayasası Hazırlanırken, İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2.
• Zenginkuzucu, M. Dikran. (2013). Halkoylamasını Yeniden Düşünmek, NÜSBD, İstanbul, 1 (2), 1-17.
• Zenginkuzucu, M. Dikran. (2022) . İnsan, Hakları Hukukunun Uluslararasılaşması, Legal yayınları, İstanbul.