Fethinden Selçuklulara Kadar Nusaybin

Year 2018, Issue: 14, 167 - 201, 01.04.2018

Ömer Tokuş

Abstract

Nusaybin, doğu-batı ticaret yolları üzerinde yer almakta olup köklü bir tarihî geçmişe sahiptir. Bu öneminden dolayı ilkçağlarden beri yerleşim alanı olarak kullanılan Nusaybin, bölgeye hâkim olan devletler veya topluluklar tarafından farklı şekillerde isimlendirilmiştir. İlk zamanlarda Roma-Parth akabinde de Bizans-Sâsânî çekişmelerinde, sahip olduğu coğrafî ve stratejik konumundan dolayı mezkûr uygarlıklar arasındaki mücadelelerin merkezinde yer aldı. Söz konusu bu durum Hz. Ömer döneminde Iyâd b. Ganm tarafından Nusaybin ve çevresinin Müslümanlar tarafından ele geçirilmesine kadar da sürdü. Bu tarihten sonra genellikle Müslümanların hâkimiyeti altında bulunan Nusaybin’e Arap Kabilelerin göçü artmaya başladı. Özellikle Rebia Kabilesi’ne bağlı Tağlib Kabilesi Nusaybin ve çevresinde nüfus yoğunluğunu oluşturmaktaydı. Bunların yanı sıra Müslüman toplumunda yaşanan dâhili çekişmelerden kaynaklanan problemlerin sonucu olarak bölgede Hâricîler de faaliyetlerini artırmışlardı. Emevîler döneminde Kaysîlerin yerleştiği Nusaybin ve çevresi Abbâsîlerin kurulmasından sonra hilafete karşı ortaya çıkan isyanların da merkezi oldu. Abbâsîlerin onuncu asırda zayıflamasına paralel olarak bölgeye Hamdânîler, Mervânîler ve Ukaylîler gibi emîrlikler hâkim oldu. Nitekim on birinci asırdan itibaren el-Cezîre’de faaliyetlerini yoğunlaştıran Selçuklu Türkleri bir süre sonra Nusaybin ve çevresine de hâkim olarak Abbâsîlerin el-Cezîre üzerindeki hegomanyasını sona erdirdiler.

Keywords

Nusaybin, el-Cezîre, Emevîler, Abbâsîler, Hamdânîler, Mervânîler, Ukaylîler, Selçuklular

Nusaybin, From Conquest To Seljuks Period

Abstract

Nusaybin is located on the east-west trade routes and has a deep-rooted historical background. Because of this importance, Nusaybin, which has been used as a residential area since the early ages, has been named differently by the dominant states or communities. In the early times Roman-Parth and then the Byzantine-Sassani conflicts, it was at the center of the struggles between the mentioned civilizations because of its geographical and strategic location. This situation continued until the capture of Nusaybin and its surroundings by Muslims under the leadership of Iyad b. Ghanm in Hz. Omar period. From this period, the migration of Arab tribes to Nusaybin, which is generally under Muslim domination, has begun to increase. Especially the Taghlib tribe, which is connected to the Rebia tribe, constituted the population density in and around Nusaybin. In addition to these, the Kharijites increased their activities in the region as a result of the problems arising from the inner strife in Muslim society. Nusaybin and its surrounding, where the Kaysids were stationed during the Umayyads, became the center of the rebellions against the caliphate after the establishment of Abbasids. Parallel to the weakening of the Abbasids in the tenth century, emirs such as Hamdanids, Marwanids and Oqaylîds dominated the region. Indeed, from the eleventh century, the Seljuk Turks, who intensified their activities in al-Djazira, ended the hegemony of the Abbasids on al-Jazirah as a judge after a while.

Keywords

Nusaybin, al-Djazira, Umayyads, Abbasids, Hamdanids, Marwanids, Oqaylîds, Seljuks

References

• Apak, A. (2012), Anahatlarıyla İslam Tarihi II (Hülefâ-i Raşidîn Dönemi), Ensar Yayınları, İstanbul.
• Apak, A. (2012), Anahatlarıyla İslam Tarihi IV (Abbasîler Dönemi), Ensar Yayınları, İstanbul.
• Aycan, İ. (2001), Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyan, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
• Azimli, M. (2009), “İslam’ın İlk Fetih Yıllarında Nusaybin ve Klasik İslam Kaynaklarına Göre Nusaybin’in Fethi”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri 27-28 Mayıs 2004, ed. Kenan Ziya Taş, Ankara, s.77-82.
• Canard, M. (1991), “Diyar Rabi’a”, EI, (New Edition), II, Leiden/Brill, s.341.
• Çevik, A. (2007), “Ortaçağ İslâm Coğrafyacılarına Göre Nusaybin”, Makalelerle Mardin I Tarih-Coğrafya, İstanbul.
• Eadie, J. (1996), “One Hundred Years of Rebellion: The Eastern Army in Politics, A.D. 175-272”, The Roman Army in the East, ed. David L. Kennedy, Michigan, s.135-151.
• Ebu Bekr es-Sulî, (1935), Ahbârü'r-Râdî-Billâh ve'l-Müttakı-Lillâh, thk. H. Dunne, Kahire.
• Ebû’l-Fidâ, (1997), Tarihu Ebû’l-Fidâ (el-Müsemmâ el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer), c. I-II, tah. Mahmud Deyyûb, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut.
• Ed-Dîneverî, (1960), el-Ahbâru’t-Tıvâl, thk. Abdulmunim AmirCemalettin eş-Şeyyâl, Kahire. Edwell, P. M. (2008), Between Rome and Persia, New York 2008.
• Ekinci, A. (2006), Ortaçağ’da Urfa I (Efsane, Tarih, İnanç, İlim ve Felsefe Kenti), Gazi Kitabevi, Ankara.
• el-Antakî, (1990), Ebu’l-Ferec Yahya b. Said b. Yahya, Tarihü’lAntakî, el-Ma’rûf bi-Sılati’t-Tarihi’l-Utîha, (thk. Ömer Abdusselam Tedmürî), Jarrous Press, Trablus.
• el-Azimî, (1985), Târîhu Haleb, tah ve nşr. İbrahim Za’rûr, Dımaşk.
• el-Belâzurî, (1988), Futûhu’l-Buldân, Beyrut 1988; Türkçe trc. elBelâzurî, (2002) Fütûhu’l-Büldân, çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı, Ankara.
• el-Beyhakî, (1425), Ebu’l-Hasan Zahîrüddin Ali, Tarihu Beyhak, Dâru İkrâ, Dımaşk.
• el-Bundârî, (1999), Zübdetü’l-Nusra ve Nuhbetü’l-Usrâ (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), çev. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• el-Ezdî, (1971), Ebû Zekeriyâ Yezid b. Muhammed b. İyâs, Tarihu’l-Mevsıl, II, tah. Ahmed Abdullah Mahmud, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut.
• el-Hemedânî, (1958), Muhammed b. Abdulmelik b. İbrahim b. Ahmed, Tekmiletu Târîhi’t-Taberî, thk. Albert Yusuf Kenan, Beyrut.
• el-Ka’bî, A. (2009), el-Cezîretu’l-Furâtiyye ve Diyâruhâ el-Arabiyye (Diyar-ı Bekr, Diyar-ı Rebia ve Diyar-ı Mudar), Dımaşk.
• el-Mes’ûdî, (2005), Murûcu’z-zeheb ve Me’âdini’l-Cevher, c. IV, thk. Muhammed Hişâm en-Na’sân-Abdulmecid Tıma elHalebi, Dâru’l-ma’rife, Beyrut.
• el-Vâkidî, (1997) Fütûhu’ş-Şâm, c. I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• el-Ya’kûbî, (1993) Tarihu’l-Ya’kûbî, c. I-II, thk. Abdulemir Mehnâ, Mü’essesetu’l-A’lemî li’l-Matbû’ât, Beyrut.
• er-Rûzrâverî, (2001), Zeyli Tecaribü’l-Ümem (İbn Miskeveyh’in Tecaribü’l-Ümem’i içinde) c. VII, thk Ebu’l-Kâsım İmâmî, Tahran.
• et-Taberî, (1387) Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-Rüsul ve’l-Mülûk ve Sılatu Târîhu’t-Taberî, c. I-XI, Beyrut.
• Ferguson, R. J. (2005) ‘‘Rome and Parthia: Power Politics and Diplomacy Across Cultural Frontiers’’, The Centre for EastWest Cultural and Economic Studies, Faculty of Humanities and Social Sciences, Bond University, Australia.
• Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), (1987) Abû’l-Farac Tarihi, c. I, Süryanicen İngilizceye çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçeye çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Halîfe b. Hayyât, (1397), Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Dâru’l-Kalem, Dımaşk.
• Hatiboğlu, İ. (2007), “Nu‘mân b. Beşîr”, DİA, c. XXXIII, s. 233- 234.
• Honigmann, E. (1970), Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Honigmann, E. (1993), “Nasibin”, EI, c. VII, Leiden-New York, s.983-984.
• Işıltan, F. (1960), Urfa Bölgesi Tarihi (Başlangıçtan h. 210/m. 825’e kadar), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• İbn Asem (1991), Kitâbu’l-Futûh, c.I-VIII, thk. Ali Şîrî, Dâru’lEdvâ, Beyrut.
• İbn Haldûn, (1988), Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed, Dîvânu’l-mübtedâ ve’l-Haber fî Târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve men asarahum min zevi’ş-şe’ni’l-Ekber, c. IV, thk. Halîl Şehâde, Dâru’lFikr, Beyrut.
• İbn Hallikân, (1994), Vefeyât-ül-A’yân fî Ebnâi Ebnâ-iz-Zeman, c. I- VI, tah. İhsan Abbas, Dâru Sâdr, Beyrut.
• İbn Miskeveyh, (2001), Tecaribü’l-Ümem, c. I-VI, thk Ebu’l-Kâsım İmâmî, Tahran.
• İbn Şeddâd (1978), Muhammed b. Ali b. İbrahim, el-A’lâku’lHatîre fî Zikri Ümerâ’i’ş-Şam ve’l-Cezire, c. III/I, thk. Yahya Abbâre, Vezâretu’s-Sekâfe ve’l-İrşadi’l-Kavmî, Dımaşk.
• İbn Tağrîberdi (t.y.), Ebu’l-Mehâsin Cemaleddin, öl. 874, enNücûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve’l-Kâhire, c. I-XVI, Kahire.
• İbn Tayfûr, (2009) Ebi’l-Fazl Ahmed b. Ebî Tâhir el-Kâtib, Târîhu Bağdâd, thk. Isâm Muhammed el-Hâc Ali, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut.
• İbn Zâfir (1985), Ali b. Zâfir el-Ezdî, Ahbâru’d-Devleti’lHamdâniyye bi’l-Mevsıl ve Haleb ve Diyar-ı Bekr ve’s-Sugûr, tah.
• Temîme er-Ravvâf, Dâru Hassân, Beyrut; Türkçe Trc. Ali b. Zafer el-Ezdî (2011), Hamdânîler Diyâr-ı Bekr, Halep ve Musul’da Hüküm Sürmüş Bir İslâm Emirliği, terc. Mehmet Akbaş, Ravza Yayınları, İstanbul.
• İbnü’l-Adîm (1996), Kemaleddin Ebi’l-Kasım Omer b. Ahmed b.
• Hibetullah, Zübdetü’l-Haleb min Tarihi Haleb, thk. Halil Mansur, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• İbnü’l-Adîm (t.y.), Kemâleddin Ömer b. Ahmed b. Ebî Cerâde, Buğyetu’t-Taleb fî Târîhi Haleb, c. I-XII, Takdim ve tah. Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut.
• İbnü’l-Cevzî (1992), Cemâleddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman, elMuntazam fî Târihi'l-Ümem ve’l-Mülûk, c.I-XIX, thk. Muhammed Abdulkadir Ata-Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut.
• İbnü’l-Esîr (1987), el-Kâmil fi’t-Tarih, c. I-XI, thk. Ebî’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• İbnü’l-Esîr (1991), el-Kâmil fi’t-Tarih, c. IX-X-XI, (çev. Abdulkerim Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul.
• İbnü’l-Esîr (1991), el-Kâmil fî’t-Târih, c. V, (çev. Yunus Apaydın), Bahar Yayınları, İstanbul.
• İbnü’l-Esîr (1991), el-Kâmil fi’t-Tarih, c. VII-VIII, (çev. Ahmet Ağırakça), Bahar Yayınları, İstanbul.
• İbnü’l-Esîr (t.y.), et-Târîhü’l-Bâhir fî’d-Devleti’l-Atabekiyye (bi’lMevsıl), (thk. Abdulkadir Ahmed Tuleymât, Darü’l-Kütübi’lHadise, Kahire.
• İbnü’l-Kalânisî (1983), Târîhu Dımeşk 360-555 h./1077-1160 m. thk. Süheyl Zekkâr, Dımaşk.
• İliya en-Nasîbînî (1975), Târihu İliya Bar Sinâyâ, trc. Yusuf Habbî, Bağdad, 1975.
• İmâduddin el-Isfehânî, (2004), Tarihu Devleti Al-ı Selcûk, thk. Yahya Murad, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Kaya, M. A. (2008), Roma’nın Afrikalı İmparatoru Septimius Severus, Akeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Keleş, N. (2014), “Malazgirt Savaşı Öncesinde Doğu Anadolu’nun Siyasî Durumu”, Alp Arslan ve Malazgirt, Yayına hazırlayan: Erdoğan Merçil, İstanbul, s.35-56.
• Kurt, H. (2004), “II. Mervân”, DİA, c. XXIX, s. 227-229.
• Kütük, A. (2012), Bizans İmparatorluğu Döneminde Nusaybin’in Siyasi, Sosyal, İktisadi, Mimari ve Kültürel Durumu (IV.-X. Yüzyıl), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ.
• Laflı, E. (2009), “Helenistik, Roma İmparatorluk ve Geç RomaErken Bizans Dönemlerinde Nusaybin ve Çevresi Arkeolojisi:
• Şavi Höyük VI Roma ve Geç Roma-Erken Bizans Çağları Pişmiş Toprak Buluntuları”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri 27-28 Mayıs 2004, ed. Kenan Ziya Taş, Ankara, s. 17- 40.
• Sadreddin el-Hüseynî, (1933), Ahbâru’d-Devleti’s-Selcûkiyye, thk. Muhammed İkbâl, Lahor.
• Sadreddin el-Hüseynî, (1999), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev. Necati Lügal, TTK, Ankara.
• Sevim, A. (1997), “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’atü’z-Zaman fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklular İle İlgili Bilgiler I.
• Sultan Tuğrul Bey Dönemi”, Belgeler, XVIII (22), Ankara, 1-99.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî (2013), Mirât’z-Zamân fî Tarîhi’l-‘Ayân, c. XII, thk. Kamil Selman el-Cebûrî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Şeşen, R. (1993), “Cezîre”, DİA, c. VII, s.509-511.
• Şeşen, R. (1996), Harran Tarihi, TDVY, Ankara 1996.
• Şeşen, R. (1999), “Haçlı Seferleri Sırasında Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Siyasî ve Sosyal Durumu, Haçlılarla Yapılan Mücadeleye Katkısı”, Uluslararası Haçlı Seferleri Sempozyumu, 23-25 Haziran 1997, İstanbul, s.33-44.
• Şimeysanî, H. (1987), Medinetu Mardin, Mine’l-Fethi’l-Arabî İla Senetu 961/1515, Alemu’l-Kütub, Beyrut.
• Takkûş, M. S. (2009), Tarihu Selâcika fî Bilâdi’ş-Şam, 471-511/1078- 1117, Dârü’n-Nefâ’is, Beyrut.
• Tiryaki, S. (2016), “Roma İmparatorluğu’nun Fırat (Euphrates) Hattı (M.Ö.129 - M.S. 230)”, Turkısh Studies, (Prof. Dr. Hayati Akyol Armağanı), Volume 11/1 Winter 2016, Ankara, s. 217-236.
• Tufantoz, A. (2005), Ortaçağ’da Diyarbekir Mervanoğulları/990- 1085, Aça Yayınları, Ankara.
• Tuncel, M. (2007), “Nusaybin”, DİA, c. XXXIII, s. 269-270.
• Umar, B. (2008), Kommagene&Kuzey Mesopotamia, İstanbul.
• Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Türkçe trc. Hrant D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• Yakut el-Hamevî, (1995), Mu’cemu’l-Buldân, c. I-VII, Dâru Sâdr, Beyrut.
• Yılmaz S. (2015), Anadolu’da Abbâsî-Bizans Mücadelesi (132- 193/750-809), İfav, İstanbul.
• Yiğit, İ. (2006), “Muhtar es-Sekâfî”, DİA, c. XXXI, s.54-55. Yusuf, A. (1972), ed-Devletu’l-Dustekiyye, (el-Kısmu’s-Siyasî), Bağdat.