TAHFİF ve TEŞDİD MESELESİ

Yıl 2020, Sayı: 8, 115 - 155, 01.10.2020

Musab Koparal

Öz

Kıyametin kopacağı zamana kadar hükmü devam edecek olan İslam’ın, sürekli bir değişim içinde olan toplumları yönlendirmede ve yönetmede atacağı adımların doğru tespit edilmesi gerekmektedir. Nitekim İslâm âlimleri hadisten fıkha, tefsirden kelama kadar hemen her alanda değişen zamanın ve toplumların karşılaştıkları sorunlara çözüm bulmuşlardır. Bu çalışma da bahsedilen çözüm bulma gayreti kapsamında değerlendirilebilir. Allah Teâlâ kullarına karşı son derece merhametlidir. Onun merhametinin tezahürlerinden biri de hükümlerin hepsini bir seferde indirmemesidir. Toplu olarak inmemesinin yanında zorluk ve kolaylık açısından da aynı seviyede olmayan hükümlerin inişlerinde düzenin olması yine onun rahmetinin bir yansımasıdır. Bu düzenin nasıl olduğu ile ilgili birtakım çalışmalar yapılmasının neticesinde tedricilik ve nesih gibi metotlar ortaya konmuştur. Bu çalışmada ise farklı bir metodun varlığının tespiti üzerinde durulmuştur. “Teşdîd ve tahfîf metodu” adı verilen bu metotla ilgili olan bu çalışmada teşdîd ve tahfîf kavramları, teşdid ve tahfifin bir metot oluşu, varlığının delilleri ve hikmetleri ele alınarak birtakım sonuçlara ulaşılmıştır

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ahkâm, Teşdîd, Tahfîf, Tedricilik, Nesih

THE SEVERİTY AND MİTİGATİON

Öz

The steps to be taken by Islam, whose rule will continue until the time of Judgment, in guiding and ruling societies that are in constant change, must be determined correctly. As a matter of fact, Islamic scholars have found solutions to the problems faced by the changing times and societies in almost every field from hadith to fiqha, from tafsir to kalam. This study can be evaluated within the scope of the effort to find a solution. Allah is extremely merciful to His servants. One of the manifestations of his mercy is that he does not bring down all of the judgments at once. The fact that the decrees that are not at the same level in terms of difficulty and convenience, in addition to the fact that they do not come down collectively, are in order in their descent is again a reflection of his mercy. As a result of some studies about how this order is, methods such as gradualism and naskh have been revealed. In this study, detection of the existence of a different method is focused on. In this study, which is related to this method called "tesdîd and tahfîf method", some conclusions have been reached by considering the concepts of tesdîd and tahfîf, the fact that diagnosis and forgiving are a method, the evidences and wisdom of its existence

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Provisions, Severity, Mitigation, Gradualism, Naskh

Kaynakça

• Abdulkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mansur Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. en- Nâsih ve’l-mensûh. thk. Hilmi Kâmil Es’ad. Amman: Dârü’l-Adevî, ts.
• Abdurrahman Çetin. “Nesih”. İstanbul: DİA, 2006.
• Abdurrahman Ensari. Mensuh ayetlerin kritiği. İstanbul: Nida Akademi Yayınları, 1. Baskı., 2019.
• Abdülkâdir er-Râzî, Muhammed bin Ebi Bekir bin Abdülkadir. Muhtarü’s-sihah. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1. Baskı., 1986.
• Ahmed Hasan ez-Zeyyât vd. el-Mu’cemü’l-vasît. Kahire: el-Mektebetu’l-İslamiyye, 2. Baskı., 1972.
• Ahmet Özel. “Kıble”. C. 25. Ankara: DİA, 2002.
• Akan, Yasin. Hanefi ve Şâfiîlerin zekâtla ilgili farklı görüşleri ve delilleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Akseki, Ahmet Hamdi. Ahlak Dersleri Ahlak İlmi ve İslam Ahlakı. çev. Ali Arslan Aydın. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2014.
• Alâeddin Abdülaziz b. Ahmed el-Buhârî. Keşfu’l-esrâr an usûl-i fâhri’l-İslâm el- Pezdevi. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1997.
• Altunbaş, İsmail Azmi. Kur’an’ın Oluşum Süreci, (Tencîmü’l-Kur’an). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Âmidî, Ebû’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sâlebî el-. el-İhkâm fi usuli’l-ahkâm. 2003: Darü’s-Sami’i, 1. Baskı Riyad., ts.
• ânî, Ebû’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî es-Sem’. Tefsîrû’l-Kur’an. thk. Ebû Bilal Guneym b. Abbas b. Guneym. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1. Baskı., 1997.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis ıstılahları sözlüğü. İstanbul: İfav Yayınları, 9. Baskı., 2016.
• Aydoğdu, Yakup. Kur’an’da nesh çalışması. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Bekir Topaloğlu. “Hakîm”. C. 15. İstanbul: DİA, 1997.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed el-. Minhâcü’l-vusul ilâ ilmi’l-usûl. thk. Şaban Muhammed İsmail. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1. Baskı., 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fi el-. el-Câmi’ü’l- müsnedü’s-sahihü’l-muhtasar min umûri Resûlillâh sallallahü aleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyamih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dârü Tavki’n-Necât, 2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1996.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en- Neşemî. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Baskı., 1994.
• Cevherî, Ebû Nâsr İsmâil b. Hammad el-. Sihâh tâcü’l-lüga ve sihahi’l-Arabiyye. thk. Ahmet Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayîn, 2. Baskı., 1979.
• Cihad Davut Süleyman ebû İrhaiem. et-Tederrüc fi tatbiki’ş-Şeriati’l-İslamiyye. Filistin: Kudüs Üniversitesi Fıkıh, Teşri’ ve Usulleri Yüksek Lisans Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Cürcânî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî el-Hanefî es-Seyyid eş-Şerîf el-. et- Ta’rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. Beyrut: Daru’n-Nefais, 3. Baskı., 2012.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis usûlü. İstanbul: İfav Yayınları, 29. Baskı., 2012.
• Çelı̇k, Hüseyin. “İsrailoğullarının İnekle İmtihanı”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (01 Haziran 2016), 63-80.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-. es-Sünen. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcut, - Ali Muhammed el-Muavviz. Beyrut: Dârü’l-Mârife, 1. Baskı., 2001.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ ed-. Takvîmü’l-edille. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İmiyye, 1. Baskı., 2001.
• Demirci, Muhsin. Tefsir terimleri sözlüğü. İstanbul: M.Ü.İlahiyat Fakültesi Vakfı, 6. baskı.
• Durmuş, Arslan. Metodolojik Yönden Kur’an’ın Tedriciliği. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. El-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen’ü ebû Dâvud. thk. Beytü’l-Efkâr ed-Devlîyye grubu. Riyad: Beytü’l-Efkâr ed-Devlîyye, 1999.
• Ebû’l Hüseyin el-Basrî, Ebû’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Mu’temed fi usuli’l-fıkıh. thk. Muhammed Hamidullah. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-İlmi’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l- Arabî, 1964.
• Ebû’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ömer b. Muhammed b. Ebi’r-Rızâ el-Hamevî el- Halebî. el-Kavâ’id ve’l-işârât fi usûli’l-kırâ’ât. thk. Abdülkerîm b. Muhammed Hasan Bekkâr. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1. Baskı., 1986.
• Ebû’l-Bekâ el-Kefevî. el-Külliyyât. thk. Adnan Dureyş - Muhammed Mısrî. Dımaşk: Risâle yayıncılık, 2. Baskı., 2012.
• Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Enes Muhammed eş-Şâmî - Zekeriyyâ Câbir Ahmed. Kahire: Dârü’l-Hadis, 1. Baskı., 2008.
• Ed-Dihlevî, Şah Veliyyullah - Afaracı, Abdullah Samed. Tefsîr usûlü: el-fevzu’l kebîr fî usûli’t tefsîr. İstanbul: İtisam Yayınları, 2015.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yusuf b. Alî b. Yusuf b. Hayyân el-. el-Bahrü’l- muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcut - Ali Muhammed Muavviz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1. Baskı., 1993.
• Erdoğan, Mehmet. İslam hukukunda ahkâmın değişmesi. İstanbul: İfav Yayınları, 10. Baskı., 2017.
• Fahrüddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtihû’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Baskı., 1981.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman Halil bin Ahmet. Kitabü’l-ayn. thk. Mehdi Mahzumi - İbrahim Samerrai. Beyrut: el-Mektebetu’l-Hilal, 1. Baskı., ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el- Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Medine, 1. Baskı., 1992.
• Güç, Ahmet. “DİNLERDE KIBLE ANLAYIŞI”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 11/2 (2002), 1-30.
• Gül, Ali Rıza. “Kur’an’daki İnfak Kavramının Anlam Yelpazesi”. Dini Araştırmalar 8/22 (01 Haziran 2005), 239-262.
• Halis, Zeki. Tencîmû’l-Kur’an (Kur’an’ın parça parça inmesi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Has, Şükrü Selim. “Klasik Fıkıh Usûlünde Neshin Mahiyeti”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/21 (01 Aralık 2006), 543-564.
• Hayreddin Karaman vd. Kur’an yolu Türkçe meâl ve tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı yayınları, 6. Baskı., 2017.
• Hevvârî, Hûd b. Muhakkem el-. Tefsîru kitâbillâhi’l-azîz. thk. Belhâc b. Saîd Şerîfî. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslami, 1. Baskı., 1990.
• Hocaoğlu, Mustafa. “Teşride tedricilik konusuna farklı bir yaklaşım”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 2/2 (2018).
• İbn Cüzey, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. et- Teshîl li-ulûmi’t-tenzîl. thk. Muhammed Salim Haşim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1.
• İbn Ebû Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsa el-Mürrî el-Kurtubî. Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim. thk. Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkaşe - Muhammed b. Mustafa el- Kenz. Kâhire: el-Fâruku’l-Hadîse, 1. Baskı., 2002.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el- Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Sadır, 1. Baskı., 1882.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Nevâsihü’l-Kur’an. thk. Muhammed Eşref Ali Melibârî. Medîne: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 2. Baskı., 2003.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fi ilmi’t-tefsir. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, Darü İbn Hazm, 1. Baskı., 2002.
• İlkiyâ el-Herrâsî, Ebû’l-Hasen Şemsülislâm İmâdüddîn Alî b. Muhammed b. Alî. Ahkâmü’l-Kur’an. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1983.
• İltaş, Davut. Klasik Nesih Teorisi ve Çağdaş Tefsirciler. Ankara: Ankara Okulu, 1. Baskı., 2016.
• İsfahânî, Ebû’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-. el-Müfredât fi garibi’l-Kur’an,. thk. Muhammed Halil Aytani. Beyrut: Dârü’l-Marife, 6. Baskı., 2010.
• Kattân, Mennâ’ Halîl. Mebahis fi ulumi’l-Kur’an. Riyad: Mektebetü’l-Mearif, 3. Baskı., 2011.
• Kurtubî, el-Kurtubî Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-. el- Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’an. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1. Basım, 2006.
• lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed İbrâhîm en-Nîsâbûrî es-Sa’. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebû Muhammed b. Aşur. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1. Baskı., 2002.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr Muahmmed b. Mahmûd el-. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dârü’l-Mizân, 2005.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. en-Nüket ve’l-Uyûn. thk. Abdülmaksûd b. Abdürrahim. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Müesesetü’l-Kütübi’s- Sekafiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el- Kaysî. el-Hidâye ilâ buluği’n-nihâye. Şârika: Câmiatü’ş-Şârika, 1. Baskı., 2008.
• Muhammed Ebû Zehrâ. eş-Şâfiî hayâtühû ve asruhû ve ârâühû ve fıkhıhû. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 2. Baskı., 1978.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebû’l-Hasen Mukâtil b. Süleyman b. Beşir el-Ezdî. Tefsiru Mükâtil b. Süleyman. thk. Ahmet Ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 2003.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. El-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Ebû Suheyb el-Kermî. Riyad: Beytü’l-Efkâr ed-Devlîyye, 1998.
• Nehhâs, Ebû Câfer Ahmed b. Muhammed b. İsmail el-Muradî el-Mısrî en-. en-Nasih ve’l-mensuh fi kitâbillâhi azze ve celle ve’htilâfi’l-ulemâ’i fî zâlik ,. thk. Süleyman b. İbrahim b. Abdullah el-Lâhim. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1. Baskı., 1991.
• Nesefi, Ebû’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-. Medârikü’t- tenzîl ve hakaiku’t-te’vil. thk. Yusuf Ali Bedîvî, Muhyiddin Dib Mistû. Dımaşk, Beyrut: Darü İbnî Kesîr, 6. Baskı., 2013.
• Özçelik, Fikret. İbn ebî Hâtim er-Râzî ve cerh ve ta’dîl’deki metodu. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2017.
• ranî, Ebû’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî eş-Şâ’. Kitabü’l-mizân. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1989.
• Saraç, Yekta. Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 1. Baskı., 2011.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. Usûlü’s- Serahsî. thk. Ebû’l-Vefâ Afgani. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1993.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. 40/385-387. İstanbul: DİA, 2011.
• Suyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el- İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mustafa Şeyh Mustafa - Şuayb Arnavut. Beyrut: Müessetü’r-Risâle Nâşîrûn, 1. Baskı., 2015.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Mûsa eş-. el-Muvâfâkât. thk. Ebû Ubeyde Meşhur bin Hasan es-Selman. Hubr: Darü İbn Affân, 1. Baskı., 1997.
• Şehrezûrî, Ebû Amr Takıyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsa İbnü’s- Salâh eş-. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nurettin Itr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 21. Baskı., 2015.
• Şinkıtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkâdir el-Cekenî el- Himyerî eş-. el-Âyâtü’l-mensûha fi’l-Kur’an. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmüllî et-. Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’an. thk. Abdullah ibn Abdulmuhsin et-Türkî. Kâhire: Dârü Hicr, ts.
• Tafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Sâlih el-Hafsî el-Adevî et-. Himyânü’z-zâd ilâ dâri’l-meâd. thk. Abdulhafız Şilbî. Âmmân: Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfî, 2. Baskı., 1983.
• Talip Türcan. “Tedric”. Ankara: DİA, 2011.
• Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Alî b. Muhammed Hâmîd et-. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Refîk el-Acem, Alî Dahrûc. Beyrût: Mektebetü Lübnân Naşirûn, 1.Baskı., 1996.
• Tûfî, Necmüddîn Süleymân b. Abdilkâvî b. Abdilkerîm b. Saîd el-Hanbelî et-. Şerhu muhtasari’r-ravzâ. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1. Baskı., 1987.
• Turan, İsmail. Vücûhû’t-te’vîl fi esrâri’t-tenzîl, ts.
• Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa’lebe. Tefsîrû Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 2004.
• Yusuf el-Karadavî. Fıkhu’z-zekât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Baskı., 1973.
• Yücel Onay. Kıble. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyz Muhammed el-Murtaza b. Muhammed b. Abdirrezâk el-Bilgrâmî el- Hüseynî ez-. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmus. thk. Abdü’l-Âlim Tahavî. Kuveyt: Mektebetü Hükümeti’l-Kuveyt, 1. Baskı., 2000.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî el-Farîkî ez-. Erba’u resâ’il fi ulûm’i’l-hadis zikrû men yu’temedu kavluhu fi’l-cerh ve’t-ta’dîl. thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslamiyye, 5. Baskı., 1990.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kasım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-. el-Keşşâf. thk. Âdil Ahmet Abdulmevcut - Ali Muhammed Muavviz. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Mustafa Abdulkâdir Ata. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı., 2011.
• Zeyd, Mustafa Seyyid Bedir. en-Nesh fi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Mânsura: Dârü’l-Vefâ, 3. Baskı., 1987.
• Zeydân, Abdulkerim ez-. el-Vecîz fi usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Baskı., 2015.
• Zuhayli, Muhammed Mustafa ez-. et-Tederrüc fi’t-teşri’ ve’t-tatbik fi’ş-şeriati’l- İslamiyye. Kuveyt: İdaretü’l-Buhus ve’d-Dirase, 1. Baskı., 2000.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazim ez-. Menahilü’l-irfan fi ulumi’l-Kur’an. thk. Fevvaz Ahmed Zümerli. Beyrut: Kitabü’l-Arabi, 1. Baskı., 1995.