Türkiye’de Adaçayı Yetiştiriciliği ve Ticari Önemi

Year 2021, , 298 - 332, 15.07.2021

Sinem Elmas

https://doi.org/10.47898/ijeased.880596

Cited By: 5

Abstract

Günümüzde tıbbi ve aromatik bitkiler farklı alanlarda ve endüstride yoğun olarak tüketilmektedir. Tüketime paralel olarak, bu bitkilerin dünyadaki ticaret hacmi her geçen gün artmaktadır. Ülkemizin önemli dış satım ürünlerinden biri adaçayı ve adaçayı yağıdır. 2020 yılında yaklaşık 2.176 ton adaçayı ihracatına karşılık 8.155.503 dolar ve 27.396 kg adaçayı yağı ihracatına karşılık 173.504 dolar döviz girdisi elde edilmiştir. Adaçayının ticareti doğadan toplama yoluyla ve farklı illerde tarımı yapılarak gerçekleştirilmektedir. Doğadan toplamada istenilen kalite ve standartta ürün eldesi zordur. Ayrıca aşırı ve bilinçsiz toplama adaçayı popülasyonların aşırı sömürülmesine, sürdürülemez şekilde tükenmesine ve genetik tabanlarının daralmasına yol açmaktadır. Bu nedenle sürdürülebilir kullanımının sağlanabilmesi için, dünya piyasalarının ihtiyaç duyduğu miktar ve standartlarda, kaliteli ve yüksek verime sahip adaçayı yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması gereklidir. Önceki çalışmalar, adaçayı üretiminde verim ve kalitenin, yetiştiriciliğin yapıldığı bölgeye, bölgenin iklim ve toprak koşullarına, hasat zamanlarına, kurutma koşullarına ve tarımsal uygulamalara göre farklılık gösterdiğini kanıtlamıştır. Bu derlemede, ülkemizde doğal yayılış gösteren Salvia tomentosa Mill. ve Salvia fruticosa Mill. ile yetiştiriciliği yapılan Salvia officinalis türlerinin genel durumu, yetiştiricilikte yapılan farklı uygulamalar, karşılaşılan sorunlar ve bunların sonuçları ile bu türlerin ticari önemine değinilmiştir.

Keywords

Adaçayı, Yetiştiricilik, İhracat, İthalat, Türkiye

Sage Growing and Commercial Importance in Turkey

Abstract

Today, medicinal and aromatic plants are consumed extensively in different fields and industries. In parallel with consumption, the trade volume of these plants in the world is increasing day by day. One of the important export products of our country is sage and its essential oil. In 2020, 8,155,503 dollars were obtained with the export of approximately 2,176 tons of sage, and a foreign exchange entry of 173,504 dollars was obtained with the export of 27,396 kg of sage essential oil. The trade of sage is carried out through cultivation in different provinces and collecting from nature. It is difficult to obtain products with the desired quality and standard in collecting from nature. In addition, excessive and unconscious collecting leads to the over-exploitation of sage populations, their unsustainable extinction, and the narrowing of their genetic base. For this reason, in order to ensure its sustainable use, it is necessary to expand the cultivation of high quality and high yield sage in the amount and standards required by the world markets. Previous studies have showed that the yield and quality of sage production varies according to the region where the cultivation is made, the climatic and soil conditions of the region, harvest times, drying conditions and agricultural practices. In this review, the general situation of Salvia tomentosa Mill. and Salvia fruticosa Mill., which are naturally distributed in our country, and Salvia officinalis species, which are cultivated, and different applications, problems encountered, and their results in cultivation with the commercial importance of these species were mentioned.

Keywords

Sage, Growing, Exports, Imports, Turkey

References

• Abacıoğlu, E., (2019). Adaçayı (Salvia officinalis L.) tohumlarında hormon uygulamalarının çimlenme ve fidecik karakterlerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kastamonu.
• Acıbuca, V., ve Budak, D. B., (2018). Dünya’da ve Türkiye’de tıbbi ve aromatik bitkilerin yeri ve önemi. Çukurova Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi, 33 (1): 37-44.
• Alkaya, D. B., Karaderi, S., Erdoğan, G., ve Cücü, A. K., (2015). İstanbul aktarlarında satılan bitkisel çaylarda ağır metal tayini. Marmara Pharmaceutical Journal, 19 (2): 136-140.
• Altındal, D., ve Akgün, İ., (2015). Bitki genetik kaynakları ve tahıllardaki durumu. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 12 (1): 147-153.
• Arslan, N., Gürbüz, B., ve Yılmaz, G., (1995). Adaçayı (Salvia officinalis L.)’ında tohum tutma oranı ve İndol Butirik Asitin (IBA) gövde çeliklerinin köklenmesine etkileri üzerinde araştırmalar. Tr. J. of Agriculture and Forestry, TÜBİTAK, 19: 83-87.
• Aşkun, T., Başer, K. H. C., Tümen, G., ve Kürkçüoğlu, M., (2010). Characterization of essential oils of some Salvia species and their antimycobacterial activities. Turkish Journal of Biology, 34: 89-95.
• Ay, T. S., (2005). Antalya florasında yaygın olarak bulunan adaçayı (Salvia spp.), kekik (Thymus, Origanum spp.) türlerinin agronomik ve kalite değerlerinin belirlenmesi. Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Antalya.
• Ayanoğlu, F., ve Özkan, C. F., (2000). Change in tissue mineral elemental concentration during root initiation and development of Salvia officinalis L. cuttings and IBA effects. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 24 (6): 677-682.
• Aydın, D., Katar, N., Katar, D., ve Olgun, M., (2019). Farklı kurutma sıcaklıklarının Anadolu adaçayının (Salvia fruticosa Mill.= Salvia triloba L.) uçucu yağ oranı ve bileşenleri üzerine etkisinin belirlenmesi. Uluslararası Tarım ve Yaban Hayatı Bilimleri Dergisi, 5 (1):103-109.
• Aziz, E.E., Sabry, R.M., and Ahmed, S.S., (2013). Plant growth and essential oil production of sage (Salvia officinalis L.) and curly-leafed parsley (Petroselinum crispum ssp. crispum L.) cultivated under salt stress conditions. World Applied Sciences Journal, 28 (6): 785-796.
• Bağcı, E., ve Koçak, A., (2008). Salvia palaestina Bentham ve Salvia tomentosa Miller türlerinin uçucu yağ kompozisyonu, kemotaksonomik bir yaklaşım. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 20: (1) 35-41.
• Bağdat, R. B., (2006). Tıbbi ve aromatik bitkilerin kullanım alanları, tıbbi adaçayı (Salvia Officinalis L.) ve ülkemizde kekik adıyla bilinen türlerin yetiştirme teknikleri. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 15 (1-2): 19-28.
• Baj, T., Ludwiczuk, A., Sieniawska, E., Skalicka-Woźniak, K., Widelski, J., Zieba, K., ve Głowniak, K., (2013). GC-MS analysis of essential oils from Salvia officinalis L.: comparison of extraction methods of the volatile components. Acta poloniae pharmaceutica, 70 (1): 35-40.
• Başer, K. H. C., (2002). Aromatic biodiversity among the flowering plant taxa of Turkey. Pure and Applied Chemistry, 74 (4): 527-545.
• Başyiğit, M., ve Baydar, H., (2017). Tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.)’nda farklı hasat zamanlarının uçucu yağ ve fenolik bileşikler ile antioksidan aktivite üzerine etkisi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 21 (1): 131-137.
• Baydar, H., (2013). Tıbbi ve aromatik bitkileri bilimi ve teknolojisi (Genişletilmiş 4. Baskı). Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 51, Isparta.
• Bayraktar, Ö. V., Öztürk, G., ve Arslan, D., (2017). Türkiye'de bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin üretimi ve pazarlamasındaki gelişmelerin değerlendirilmesi. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 26 (2): 216-229.
• Bayram, E., (2001). Batı Anadolu florasında yetişen Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.)’nda uygun tiplerin seleksiyonu üzerinde araştırma. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 25: 351-357.
• Bayram, E., Ceylan, A., Geren. H., (1999). Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.) ıslahında geliştirilen klonların agronomik ve kalite özellikleri üzerinde araştırma (Cilt II, 212-217). Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, Adana.
• Bayram, E., Kırıcı, S., Tansi, S., Yıkmaz, G., Kızıl, O. A. S., ve Telci, İ., (2010). Tibbi ve aromatik bitkiler üretiminin arttirilmasi olanaklari. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odasi, Ziraat Mühendisligi VII. Teknik Kongresi, 11-15.
• Bayram, E., ve Sönmez, Ç., (2006). Adaçayı yetiştiriciliği. Ege Üniversitesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni, (48), 8.
• Bettaieb, I., Zakhama, N., Wannes, W. A., Kchouk, M., ve Marzouk, B., (2009). Water deficit effects on Salvia officinalis fatty acids and essential oils composition. Scientia horticulturae, 120 (2): 271-275.
• Bourgaud, F., Gravot, A., Milesi, S., ve Gontier, E., (2001). Production of plant secondary metabolites: a historical perspective. Plant Science, 161 (5): 839-851.
• Ceylan, A., (1996). Tıbbi bitkiler-II (Uçucu Yağ Bitkileri) EÜ ZF Yayınları No: 481. Bornova, İzmir, 225-240.
• Ceylan, A., Kaya, N., ve Çelik, N., (1990). Tıbbi adaçayının (Salvia officinalis L.) kültürü üzerinde araştırmalar. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 26 (1): 127-142.
• Ceylan, A., Yurtsever, M., ve Ozonsoy, Y., (1979). Salvia officinalis L.’nin agronomik ve teknolojik özelliklerine azotlu gübrelemenin etkisi üzerinde araştırma. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 16 (3): 83-95.
• Çakır, E., Bağdat, B. R., ve Çınar, O., (2016). Tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.) yetiştiriciliğinde sorun olan fungal hastalık etmenleri (76). III. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Sempozyumu Bildirileri, Antalya.
• Çamlıca, M., Yaldız, G., Özen, F., Başol, A., ve Aşkın, H., (2019). Effects of selenium applications on salt stress in sage and mountain tea. Turkish Journal of Agriculture-Food Science and Technology, 7 (sp2): 29-35.
• Dinçer, C., (2007). Bazı adaçayı (Salvia spp.) ve dağ çayı (Sideritis spp.) türlerinin kimyasal ve duyusal özelliklerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Antalya.
• Dumanoğlu, Z., ve Mokhtarzadeh, S., (2020). Türkiye’de kültürü yapılan Salvia türlerine (Salvia hispanica L., Salvia tomentosa L. ve Salvia verticillata L.) ait tohumların bazı fiziksel özellikleri. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 7 (3): 596-602.
• Duru, M. E., Güvenalp, Z., Harmandar, M., ve Hırata, T., (1994) Stachys Obliqua'nın toprak üstü kısımlarından elde edilen uçucu yağların kimyasal bileşiminin analizi.
• Ekren, S., Sönmez, Ç., Sancaktaroğlu, S., ve Bayram, E., (2007). Farklı biçim yüksekliklerinin adaçayı (Salvia officinalis L.) genotiplerinde agronomik ve teknolojik özelliklere etkisinin belirlenmesi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 44 (1): 55-70.
• Elmas, S., (2019). Muğla yöresinde doğal yayılış gösteren Salvia fruticosa Mill. populasyonlarının morfolojik, kimyasal ve moleküler karakterizasyonunun belirlenmesi. Doktora Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Muğla.
• Elmas, S., ve Elmas, O., (2021). Salvia fruticosa’nın (Anadolu adaçayı) terapötik etkileri. International Journal of Life Sciences and Biotechnology, 4 (1-2): 114-137.
• Faydaoğlu, E., ve Sürücüoğlu, M. S., (2011). Geçmişten günümüze tıbbi ve aromatik bitkilerin kullanılması ve ekonomik önemi. Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 11 (1): 52-67.
• Feizi, H., Amirmoradi, S., Abdollahi, F., ve Pour, S.J., (2013). Comparative effects of nanosized and bulk titanium dioxide concentrations on medicinal plant Salvia officinalis L. Annual Review & Research in Biology. 3(4): 814-824.
• Flórez, M., Martínez, E., ve Carbonell M.V., (2012). Effect of magnetic field treatment on germination of medicinal plants Salvia officinalis L. and Calendula officinalis L. Polish Journal of Environmental Studies, 21: 57-63.
• Gül, S., Çevik, G., Gül, M., ve Özel, N., (2002). Ege Bölgesinde İzmir kekiği (Origanum onites) ve adaçayının (Salvia triloba) yağ analizlerinden yararlanarak yörelere göre kesim zamanının belirlenmesi. Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü, Teknik Bülten Serisi (21).
• Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., ve Babaç, M., (2012). Türkiye bitkileri listesi. Damarlı bitkiler, Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını (s 262).
• Hartmann, H.T., Kester, D.E., Davies, F., ve Geneve, Y.R., (1997). Plant Propagation: Principles and practices. (6th ed) (pp. 770), Prentice-Hall, Upper Saddle River: New Jersey.
• Hatipoğlu, S. D., (2017). Bazı Salvia türlerinin sekonder metabolitlerinin analizi, genomik karakterizasyonu ve biyolojik aktivitelerinin incelenmesi. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Hazairin, Z. A., (2018). Adaçayı (Salvia officinalis L.)'nda zararlı böcekler ve doğal düşmanları ile etkileşimleri. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Haznedaroğlu, M. Z., Karabay, N.Ü., Zeybek. U., (2001). Antibacterial activity of Salvia tomentosa Mill. essential oil. Journal of Fitoterapia, 72: 829-831.
• Hendawy, S., ve Khalid, K. A., (2005). Response of sage (Salvia officinalis L.) plants to zinc application under different salinity levels. J. Appl. Sci. Res, 1 (2): 147-155.
• İpek, A. ve Gürbüz, B., (2010) Türkiye florasında bulunan Salvia türleri ve tehlike durumları, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 19 (1): 30-35.
• İpek, A., (2007). Tıbbi adaçayı (Salvia officinalis) hatlarında azotlu gübrelemenin herba verimi ve bazı özellikler üzerine etkileri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• İzci, B., (2020). Tıbbi adaçayı tohumlarına uygulanan farklı hormon ve dozlarının morfolojik özellikler üzerine etkisi. Erciyes Tarım Ve Hayvan Bilimleri Dergisi, 3 (1): 1-8.
• Jouyban, Z., (2012). The effects of salt stress on plant growth. Technical Journal of Engineering and Applied Sciences, 2 (1): 7-10.
• Kaplan, M., Kocabaş, I., Sönmez, I., ve Kalkan, H., (2007). The effects of different organic manure applications on the dry weight and the essential oil quantity of sage (Salvia fruticosa Mill.) (pp. 147-152). In I International Medicinal and Aromatic Plants Conference on Culinary Herbs, Antalya.
• Kara, N., Baydar, H., ve Erbaş, S., (2011). Farklı çelik alma dönemleri ve IBA dozlarının bazı tıbbi bitkilerin köklenmesi üzerine etkileri. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Derim Dergisi, 28 (2):71-81.
• Karaaslan, D., (1994). Salvia populasyonlarında farklı azot uygulamalarında drog verimi ve kemotaksonomik araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
• Karaca, M., Ince, A. G., Ay, S. T., Turgut, K., ve Onus, A. N., (2008). PCR‐RFLP and DAMD‐PCR genotyping for Salvia species. Journal of the Science of Food and Agriculture, 88 (14): 2508-2516.
• Karakuş, M., Baydar, H., ve Erbaş, S., (2017). Tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.) populasyonundan geliştirilen klonların verim ve uçucu yağ özellikleri. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 26: 99-104.
• Karayel, H. B., (2019). Bazı adaçayı (Salvia spp.) türlerinin verim ve kalite özellikleri bakımından genotip x çevre etkileşimlerinin araştırılması. Doktora Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çanakkale.
• Karayel, H. B., ve Akçura, M., (2016). Farklı lokasyonlarda yetiştirilen Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.)’in uçucu yağ bileşenlerindeki değişimlerin incelenmesi. Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi, (13): 13-23.
• Karık, Ü., (2015). Some morphological, yield and quality characteristics of Anatolian sage (Salvia fruticosa Mill.) populations in Aegean and West Mediterranean Region. Journal of Tekirdag Agricultural Faculty, 12 (2): 32-42.
• Karık, Ü., Sağlam, A. C., ve Kürkçüoğlu, M., (2013). Güney Marmara florasındaki adaçayı (Salvia tomentosa Mill.) populasyonlarının bazı morfolojik ve kalite özellikleri. Anadolu Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Dergisi, 23 (2): 9-20.
• Karık, Ü., ve Sağlam, A., (2017). Determination of the yield and quality characteristics of anatolian sage (Salvia fruticosa Mill.) populations in Tekirdağ ecological conditions. Journal of Central Research Institute for Field Crops, 26 (2): 203-215.
• Karousou, R., Hanlidou, E., ve Kokkini, S., (2000). II. Botany. The sage plants of Greece: distribution and infraspecific variation. Sage. The Genus Salvia, 27-53.
• Katar, D., Katar, N., Can, M., (2019). Farklı azot dozlarının Anadolu adaçayı (Salvia triloba Mill.)’nda verim ve verim komponentleri üzerine etkisinin belirlenmesi (33-45). II. Hasat Uluslararası Tarım Ve Orman Kongresi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Katar, N., Katar, D., Aydın, D., ve Olgun, M., (2018). Tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.)’nda uçucu yağ oranı ve kompozisyonu üzerine ontogenetik varyabilitenin etkisi. Uluslararası Tarım ve Yaban Hayatı Bilimleri Dergisi, 4 (2): 231-236.
• Kılıç, S., ve Bölükbaşı, M., (2020). Phytochemical accumulation with photomorphogenesis and physiology of Salvia officinalis L. Acta Scientiarum Polonorum-Hortorum Cultus, 19 (5): 101-113.
• Kocabaş, I., Kaplan, M., Kürkçüoğlu, M., ve Başer, K. H. C., (2010). Effects of different organic manure applications on the essential oil components of Turkish sage (Salvia fruticosa Mill.). Asian Journal of Chemistry, 22 (2): 1599-1605.
• Kocabaş, I., Sönmez, İ., Kalkan, H., ve Kaplan, M., (2007). Farklı organik gübrelerin adaçayı (Salvia fruticosa Mill.)’nın uçucu yağ oranı ve bitki besin maddeleri içeriğine etkileri. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 20 (1): 105-110.
• Koç, H., 2000. Tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.)’nda azotlu gübrelemenin verim ve kalite üzerine etkisi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(1): 89.
• Koç, P.O., (2006). Azot ve kükürdün adaçayı (Salvia Officinalis) bitkisinin herba verimi ve bazı kalite parametreleri üzerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Koşar, M., Tunalier, Z., Özek, T., Kürkcüoglu, M., ve Baser, K. H. C., (2005). A simple method to obtain essential oils from Salvia triloba L. and Laurus nobilis L. by using microwave-assisted hydrodistillation. Zeitschrift für Naturforschung C, 60 (5-6): 501-504.
• Kulak, M., Gul, F., ve Sekeroglu, N., (2020). Changes in growth parameter and essential oil composition of sage (Salvia officinalis L.) leaves in response to various salt stresses. Industrial Crops and Products, 145: 112078.
• Laird, S.A., ve Pierce, A.R., (2002). Promoting sustainable and ethical botanicals. Strategies to improve commercial raw material sourcing. Rainforest Alliance, New York.
• Lakušić, B., Ristić, M., Slavkovska, V., Stojanović, D., & Lakušić, D., (2013). Variations in essential oil yields and compositions of Salvia officinalis (Lamiaceae) at different developmental stages. Botanica Serbica, 37 (2): 127-139.
• Lu, Y., ve Foo, L. Y., (2002). Polyphenolics of Salvia—a review. Phytochemistry, 59 (2): 117-140.
• Mammadov, R., (2014). Tohumlu bitkilerde sekonder metobolitler. Nobel Akademik Yayıncılık.
• Mapes, C., ve Xu, Y., (2014). Photosynthesis, vegetative habit and culinary properties of sage (Salvia officinalis) in response to low-light conditions. Canadian Journal of Plant Science, 94 (5): 881-889.
• Martin, E., Altınordu, F., Celep, F., Kahraman, A., ve Doğan, M., (2015). Karyomorphological studies in seven taxa of the genus Salvia (Lamiaceae) in Turkey. Caryologia, 68 (1): 13-18.
• Meral, B., (2020). E-ticarette corona virüs (Covid-19) etkisi. Tech İnsade.
• Munné-Bosch, S., Mueller, M., Schwarz, K., ve Alegre, L., (2001). Diterpenes and antioxidative protection in drought-stressed Salvia officinalis plants. Journal of plant physiology, 158 (11): 1431-1437.
• Nakipoğlu, M., (1993) Bazı Adaçayı (Salvia L.) türleri ve bu türlerin ekonomik önemi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi 6: 45-58.
• Nowak, M., Kleinwaechter, M., Manderscheid, R., Weigel, H.-J., ve Selmar, D., (2010). Drought stress increases the accumulation of monoterpenes in sage (Salvia officinalis), an effect that is compensated by elevated carbon dioxide concentration. Journal of Applied Botany and Food Quality, 83 (2): 133-136.
• Okigbo, R., Anuagasi, C., ve Amadi, J., (2009). Advances in selected medicinal and aromatic plants indigenous to Africa. Journal of Medicinal Plants Research, 3 (2): 086-095.
• Önal, H., (2015). Muğla Fethiye Babadağı doğal adaçayı (Salvia sp.) taksonlarında farklı toplama zamanlarının yaprak uçucu bileşenleri üzerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Öz, M., (2002). Bursa Mustafakemalpaşa ekolojik koşullarında değişik bitki sıklıklarının bazı kışlık kolza çeşitlerinin performansı üzerine etkileri. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 16 (2): 11-24.
• Özbek, H., (2005). Cinsel ve jinekolojik sorunların tedavisinde bitkilerin kullanımı. Van Tıp Dergisi, 12 (2): 170-174.
• Özcan, İ. İ., Arabacı, O., ve Öğretmen, N. G., (2014). Bazı adaçayı türlerinde farklı tohum çimlendirme uygulamalarının belirlenmesi. Türk Tarım-Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 2 (5): 203-207.
• Özek, R., (2019). Siirt ekolojik koşullarında farklı sıra üzeri mesafelerinin adaçayında (Salvia officinalis L.) bazı kalite kriterlerine ve uçucu yağ kompozisyonuna etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Siirt Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Siirt.
• Özkeskin, E., (2019). Tokat-Kazova koşullarında farklı gelişim dönemlerinin adaçayı (Salvia officinalis L.) bitkisinde verim ve kalite özeliklerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tokat.
• Öztürk, N. Z., (2015). Bitkilerin kuraklık stresine tepkilerinde bilinenler ve yeni yaklaşımlar. Turkish Journal Of Agriculture-Food Science And Technology, 3 (5): 307-315.
• Özyazıcı, M.A., Dengiz, O., Aydoğan, M., Bayraklı, B., Kesim, E., Urla, Ö., Yıldız, H., Ünal, E., (2015). Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi tarım topraklarının bazı makro ve mikro bitki besin maddesi konsantrasyonları ve ters mesafe ağırlık yöntemi (IDW) ile haritalanması. Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 16 (2): 187-202.
• Polat, Z., ve Tınmaz, A. B., (2014). Anadolu adaçayında bazı biyolojik ajan uygulamalarının verim, kalite ve toprak kaynaklı hastalıklara karşı etkisi (701-703). 2. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Sempozyumu, Yalova: Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü.
• Polatcı, H., ve Tarhan, S., (2009). Farklı kurutma yöntemlerinin reyhan (Ocimum basilicum) bitkisinin kuruma süresine ve kalitesine etkisi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 26 (1): 61-70.
• Rao, M. R., Palada, M. C., ve Becker, B. N., (2004). Medicinal and aromatic plants in agroforestry systems. In New Vistas in Agroforestry, 107-122.
• Rezai, S., Etemadi, N., Nikbakht, A., Yousefi, M., Majidi, M.M., (2018). Effect of light ıntensity on leaf morphology, photosynthetic capacity, and chlorophyll content in sage (Salvia officinalis L.). Horticultural Science and Technology, 36 (1): 46-57.
• Schulz, H., Özkan, G., Baranska, M., Kruger, H., ve Özcan, M., (2005). Characterisation of essential oil plants from Turkey by IR and Raman spectroscopy. Vibrational Spectroscopy, 39: 249–256.
• Skoula, M., Abbes, J. E., ve Johnson, C. B., (2000). Genetic variation of volatiles and rosmarinic acid in populations of Salvia fruticosa Mill growing in Crete. Biochemical Systematics and Ecology, 28(6): 551-561.
• Sönmez, Ç., (2015). Bitki-su ilişkilerinin tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.)'nın verim, uçucu yağ üretimi ve kalitesi üzerine etkileri: Biyometrik ve fizyolojik incelemeler. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Sönmez, Ç., Gökçöl, A., Soysal, A. Ö. Ş., Bayram, E., ve Çelen, A. E., (2019). Research on germination and emergence performance enhancing treatments on sage (Salvia spp.) species. Turkish Journal of Agriculture-Food Science and Technology, 7(3): 504-510.
• Sönmez, Ç., ve Bayram, E., (2017). The influence of different water and nitrogen applications on some yield parameters and antioxidant activity in sage (Salvia officinalis L.). Turkish Journal Of Field Crops, 22 (1): 96-103.
• Şarer, E., (1980). Anadolu'da yetişen Salvia tomentosa Mill. ve Salvia grandiflora Etling. uçucu yağlarının özelikleri ve içerikleri bakımından karşılaştırılması. Journal of Faculty of Pharmacology, 10: 112-123.
• Şenkal, B. C., Arif, İ., Gürbüz, B., Türker, A., ve Bingöl, M. Ü., (2012). Bolu ekolojik koşullarında yetiştirilen Salvia officinalis L. ve Salvia tomentosa L. türlerinin bazı önemli tarımsal özelliklerinin belirlenmesi. International Journal of Agricultural and Natural Sciences, 5(2): 38-42.
• Taarit, M. B., Msaada, K., Hosni, K., Hammami, M., Kchouk, M. E., ve Marzouk, B., (2009). Plant growth, essential oil yield and composition of sage (Salvia officinalis L.) fruits cultivated under salt stress conditions. Industrial Crops and Products, 30 (3): 333-337.
• Taarit, M. B., Msaada, K., Hosni, K., ve Marzouk, B., (2010). Changes in fatty acid and essential oil composition of sage (Salvia officinalis L.) leaves under NaCl stress. Food Chemistry, 119 (3): 951-956.
• Tepe, B., Daferera, D., Sökmen, A., Sökmen, M., ve Polissiou, M., (2006). Antimicrobial and antioxidant activities of the essential oil and various extracts of Salvia tomentosa Miller (Lamiaceae). Food Chemistry, 90: 333–340.
• Tıbbi Adaçayı Yaygınlaştırma Raporu, (2018). Orta Anadolu Kalkınma Ajansı.
• Topçu, G., (2006). Bioactive triterpenoids from Salvia species. Journal of natural products, 69 (3): 482-487.
• Torun, H., (2019). Cobalt+salt-stressed Salvia officinalis: ROS scavenging capacity and antioxidant potency. International Journal of Secondary Metabolite, 6 (1): 49-61.
• Tounekti, T., Abreu, M. E., Khemira, H., ve Munné-Bosch, S., (2012). Canopy position determines the photoprotective demand and antioxidant protection of leaves in salt-stressed Salvia officinalis L. plants. Environmental and Experimental Botany, 78: 146-156.
• Tounekti, T., Hernández, I., Müller, M., Khemira, H., ve Munné-Bosch, S., (2011). Kinetin applications alleviate salt stress and improve the antioxidant composition of leaf extracts in Salvia officinalis. Plant Physiology and Biochemistry, 49 (10): 1165-1176.
• Tuğlu, Ü., ve Baydar, H., (2019). Tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.)’nda klon seleksiyonu ile geliştirilmiş b-klonlarının tarımsal ve teknolojik özellikleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 23 (2): 452-456.
• Tuna, U., (2019). Türkmen Dağının Kütahya ili Türkmen Şefliği bölgesi civarındaki adaçayı (Salvia tomentosa L.) bitkisinin yayılış durumu ve biyokütlesinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kütahya.
• Turan, Ş., (2014). Ülkemizde yaygın olarak kullanılan bazı tıbbi bitkilerin yapraklarında ağır metal ve mineral besin element içeriklerinin tayini. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Turhan, P., (2020). Kuru ve sulu koşullarda yetiştirilen Anadolu adaçayında (Salvia fruticosa Mill.) farklı azot dozu ve hasat zamanlarının verim ve kalite üzerine etkileri. Doktora Tezi, Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ.
• TÜİK, (2021). Dış Ticaret İstatistikleri. https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=25veparam2=0vesitcrev=0veisicrev=0vesayac=5802 Erişim 09 Şubat 2021.
• Ulukanlı, Z., Karabörklü, S., Cenet, M., Sağdıç, O., Öztürk, İ., Balcılar, M., (2013). Essential oil composition, insecticidal and antibacterial activities of Salvia tomentosa Miller. Medicinal Chemistry Research, 22: (2) 832-840.
• Vural, A., Güran, H. Ş., Durmuşoğlu, H., ve Uğur, U., (2020). Tıbbi amaçla kullanılabilen bitki çaylarında hijyenik kalitenin ve bazı patojenlerin araştırılması. Dicle Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 13 (1): 76-82.
• Yağcıoğlu, P., (2015). Farklı ekstraksiyon metotları ile adaçayı (Salvia officinalis L.) bitkisinden antioksidan ekstraksiyonunun optimizasyonu. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Yılmaz, G., ve Güvenç, A., (2007). Ankara’da aktarlarda “adaçayı” adı altında satılan drogların morfolojik ve anatomik olarak incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 36 (2): 87-104.
• Yılmaz, O., (2019). Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.)'nda azotlu gübrenin ve hasat zamanlarının agronomik ve teknolojik özellikler üzerine etkileri. Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Aydın.
• Yurdcu, S., (2019). Bazı tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.) hatlarının kuraklık stresine dayanıklılığının belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Çankırı Karatekin Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çankırı.
• Zarkani, A., Turanli, F., Sönmez, Ç., Bayram, E., ve Özdemir, İ., (2017). Incidence and economic impact of the mint aphid, Eucarazzia elegans (Ferrari)(Hemiptera: Aphididae) on common sage. Türkiye Entomoloji Dergisi, 41(4): 383-392.
• Zervoudakis, G., Salahas, G., Kaspiris, G., ve Konstantopoulou, E., (2012). Influence of light intensity on growth and physiological characteristics of common sage (Salvia officinalis L.). Brazilian Archives of Biology and Technology, 55 (1): 89-95.
• Zimowska, B., (2008). Fungi threatening the cultivation of sage (Salvia officinalis L.) in south-eastern Poland. Herba Polonica, 54 (1): 15-24.
• Zutic, I., Putievsky, E., ve Dudai, N., (2004). Influence of harvest dynamics and cut height on yield components of sage (Salvia officinalis L.). Journal of Herbs, Spices & Medicinal Plants, 10 (4): 49-61.