Cash Management Methods of 18th Century Cash Waqfs in the Light of Accounting Records

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 3, 50 - 62, 01.11.2017

Süleyman Kaya , Muhammed Emin Durmuş , İsmail Bektaş , Arif Akkaya

https://doi.org/10.25272/j.2149-8407.2017.3.3.05

Öz

In this paper, the cash management methods of the 18th-century Uskudar cash waqfs were examined according to the accounting records which were kept in the Uskudar Şeri'yye Sicilleri. When the accounting records of the waqfs for years of 1139/1726, 1184/1770, 1198/1784, 1212/1798 were investigated, it was found that these waqfs managed the cash money by using muamele-i şer‘iyye, bey bi’l-istiğlâl and ferağ bi’l- istiğlâl contracts. It was also indicated that the cash money of the waqfs on those dates were not lent according to the mudaraba and bidaa methods. The paper was organised in two parts. While the above- mentioned cash management methods were theoretically explained in the first part, the data that obtained from the accounting records were analysed in the second part of the paper.

Anahtar Kelimeler

Uskudar waqfs, Muâmele-i şer‘iyye, Bey bi’l-istiğlâl, Ferağ bi’l-istiğlâl

Muhasebe Kayıtları Işığında 18. Yüzyıl Para Vakıflarının Nakit İşletme Yöntemleri

Öz

18. yüzyılda Üsküdar’da faaliyet gösteren vakıfların, Üsküdar Şer‘iyye Sicilleri’nde tutulmuş olan muhasebe kayıtları esas alınarak hazırlanan bu çalışmada vakıfların nakit işletme yöntemleri ele alınmıştır. 1139/1726, 1184/1770, 1198/1784, 1212/1798 yıllarına ait vakıf muhasebe defterlerinin incelendiği çalışmada vakıfların muamele-i şer‘iyye, bey bi’l-istiğlâl ve ferağ bi’l-istiğlâl akitleri ile nakitlerini işlettikleri ve mudarebe ve bidaa gibi usulleri kullanmadıkları tespit edilmiştir. İki bölümden oluşan makalenin birinci bölümünde zikredilen nakit işletme yöntemleri hakkında teorik malumat verilmiş, ikinci bölümde ise muhasebe defterlerinden elde edilen veriler analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar vakıfları, Muâmele-i şer‘iyye, Bey bi’l-istiğlâl, Ferağ bi’l-istiğlâl

Kaynakça

• A. İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi: Bab Mahkemesi 3 numaralı defter. Balat Mahkemesi 2 numaralı defter. Evkâf-i Hümayun Müfettişliği Mahkemesi 2 numaralı defter. Eyüp Mahkemesi 49 numaralı defter. Galata Mahkemesi 90 numaralı defter. Hasköy Mahkemesi 5 numaralı defter. İstanbul Ahkâm Defterleri 7 ve 12 numaralı defterler. İstanbul Mahkemesi 3, 12, 41 ve 45 numaralı defterler. Rumeli Kazaskerliği Mahkemesi 311 ve 312 numaralı defterler. Fethi Gedikli, Osmanlı Şirket Kültürü XVI XVII. Yüzyıllarda Mudarebe Uygulaması, İz Yayıncılık, İstanbul 1998, s. 96 Rumeli Mahkemesi 21 numaralı defter. Üsküdar Mahkemesi 1, 488, 541 ve 573 numaralı defterler. B. Diğer Eserler: Abdurrahim Efendi, Menteşzâde (v. 1128/1716), Fetâvâ-yı Abdurrahim, Darü’t-Tıbaati’l-Ma’mure, İstanbul 1243. Ahmed Cevdet b. İsmail, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1300 (Süleymaniye, İbrahim Efendi, 340). Akgündüz, Ahmed, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul: OSAV, 1996. Akifzâde, Abdurrahim b. İsmail b. Mustafa Akif el-Amasî (v. 1223/1808), Mecelletü’l-Mehâkim, yazma, yy., ts. (Süleymaniye, Kasidecizâde 274). Aşar, Betül, “İslam Hukuk Tarihinde Para Vakıfları Ve Finansman Kaynağı Olarak Kullanılması”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuzmayıs Üniversitesi SBE, 2011. Atâullah Mehmed Efendi (v. 1127/1715), Mecmûa-i Atâiyye, müst. Ali b. Yahya, yazma, İstanbul 1140 (Süleymaniye, Esad Ef. 920). Bardakoğlu, Ali, “Ferâğ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 12, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995. Bektaş, İsmail, “Muhasebe Kayıtları Işığında 18. Yüzyıl Son Çeyreğinde Üsküdar Para Vakıfları (1139/1726)”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi SBE, 2017. Benderî, Kasım, el-Vakıatü’l-kebiratü’l-Giridiyye, yazma, İstanbul 1198 (İstanbul Müftülüğü Ktp. 162). Birgivî, Muhyiddin Mehmed b. Pîr Ali (v. 981/1573), er-Reddu alâ Ebussuûd fi Nakfi’n-Nukûd, yy., yazma, ty. (Sül. Ktp. Laleli, nr. 466). Bulut, Mehmet ve Korkut, Cem, “Financial Stability and Cash Waqfs: Samples of Rumelia Cash Waqfs”, MPRA, Paper no:73902, 2016. Bulut, Mehmet ve Korkut, Cem, “A Comparison Between Ottoman Cash Waqfs (CWs) and Modern Interest-Free Financial Institutions”, Vakıflar Dergisi, Sayı 46, 2016. Çizakça, Murat, İslam Dünyasında ve Batıda İş Ortaklıkları Tarihi, Şehnaz Layıkel (çev.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999. Çizakça, Murat, Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İstanbul: İlmi Neşriyat, 1993. Döndüren, Hamdi, “Osmanlı Tarihinde Bazı Faizsiz Kredi Uygulamaları ve Modern Türkiye’de Faizsiz Bankacılık Tecrübesi”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 17, Sayı: 1, (2008). Durmuş, Muhammed Emin, “Muhasebe Kayıtları Işığında 18. Yüzyıl Son Çeyreğinde Üsküdar Para Vakıfları (1184-1188/1770-1174)”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi SBE, 2016. Durmuş, Muhammed Emin ve Bektaş, İsmail, “Osmanlı’da Muhasebe Usulü ve Vakıf Muhasebe Kayıtları Okuma Kılavuzu”, Pesa Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 3, Sayı 2, (2017). Dürrîzade, es-Seyyid Mehmed Ârif Efendi (v. 1215/1800), Netîcetü’l-fetâvâ, ter. Seyyid Hafız Mehmed el-Gedusî, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1265. Ebussuud Efendi, Fetava, SK, İsmihan Sultan, nr. 223.; İsmihan Sultan nr. 226. Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Rağbet Yayınları, , 2010. Erzurumî, Abdurrahman Efendi b. Hacı Mustafa (v. 1225/1810), Sefinetü’l-fetâvâ (1216/1801), müst. Ali b. Ahmed el-Ofî el-Paçanî, yazma, İstanbul 1254 (İstanbul Müftülüğü Ktp. 169). Erzurumî, Kadızâde Muhammed Ârif b. Muhammed (v. 1173/1759), Bahru’l-fetâvâ, müst. Ahmed b. Muhammed, yazma, Erzurum 1168 (Süleymaniye, Hamidiye 605). Feyzullah Efendi (v. 1115/1703), Fetâvâ-yı Feyziyye, Pertevniyal, nr. 347, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire, İstanbul 1266. Gedikli, Fethi, Osmanlı Şirket Kültürü XVI.-XVII. Yüzyıllarda Mudarebe Uygulaması, İstanbul: İz Yayıncılık, 1998. Gürsoy, Çiğdem, “Şeyhü’l-İslâm Ömer Hüsâmeddin Ve Kazasker Mehmed Vahid Efendilerin Para Vakıflarına Dair Meşihat Arşivindeki 1698 Numaralı Defterin Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi SBE, 2011. Halebî, İbrahim b. Mustafa b. İbrahim (v. 1190/1776), Tuhfetü’l-Ahyâr, yazma, yy., h. 1152 (Süleymaniye, Nâfiz Paşa 261). Hızlı, Mefail. 1998. “Osmanlı Dönemi Bursa’sında Eğitim-Öğretim Vakıflarına Genel Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7(7): 183–91. İbn Kemal, Mühimmat’ül-Fetava, SK, Kılıç Ali paşa, nr. 464. Kaya, Süleyman, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nazari Ve Tatbiki Olarak Karz İşlemleri”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 2007. Kaya, Süleyman, “XVIII. Yüzyıl Sonlarında Üsküdar Vakıflarının Gelir Kaynakları”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C.15, Sayı.29, (2010/2), ss.95-132. Kaya, Süleyman, “Osmanlı Hukukunda İcâreteyn”, İstanbul: Klasik Yayınları, 2014. Köse, Saffet, “Hiyel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 18, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. Kurt, İsmail, Para Vakıfları Nazariyat ve Tatbikat, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1996. Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları Kanunî Dönemi Üsküdar Örneği, Ankara: TTK Basımevi, 2003. Özsaraç, Yakup, “Para Vakıfları Ve Risk Sermayesi Örnek Olay (Vakıf Risk Sermayesi A.Ş)”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2008. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993. Sunullah b. Ali (v. 1137/1724), Mecmûa-i Mesâil-i Fıkhiyye (h. 1127), yazma, yy. ty. (Süleymaniye, Aşir Ef. 403). Şerifzâde, Şeyhülislam Ataullah Mehmed Efendi (v. 1226/1811), Revâyihu’z-Zekiyye fi Fihrisi’l- Fetâva’t-Türkiyye, yazma, yy. ty. (İstanbul Ü. Merkez, T3244). Tarikatçı Emir, Şeyh Mustafa b. Abdullah Efendi, Tebyînü’l-Merâm, müst. Seyyid Mehmed b. Ahmed, yazma, yy., h. 1166 (Süleymaniye, H. Hayri – H. Abdullah Ef. 186). Tosyevî, Osman b. Mehmed, Fevâidü’l-fetâva’l-Osmaniyye, yazma, yy. ty. (İstanbul Müftülüğü Ktp. 310). Zekeriyazade, Şeyhülislam Yahya Efendi (v. 1014/1605), Fetava-yı Yahya Efendi, der. Esiri Mehmed Efendi, müst. Ali b. El-Hâc Mehmed es-Sirozî, yazma, İstanbul, h. 1091 (Süleymaniye, Esad Ef. 1087; İ.Ü. Hukuk Fak. Ktp., İsl. 296).