Epıstemologıcal Developments On The Source Problem In Caʻferı Fıqh During the 19th Century: Usul/ Evıdence Mentalıty Of The Murtaḍā Al-Anṣārī School

Year 2024, Issue: 21, 35 - 71, 30.06.2024

Seracettin Eraydın

Abstract

The subject of our study is the XIX YY. These are epistemological developments regarding the source problem in the Ja'fari fiqh method. Therefore, it deals with the mentality of evidence of the al-Anṣārī School, which restructured the secta-rian fiqh and methodology. Namely, the Ja'fari sect, which is the practical sect of a significant Muslim population in history and today and is still in force at the official legal level in the Islamic Republic of Iran. In the 19th century, the fiqh method of this sect was restructured and strengthened by Murtaḍā (Murtazā) al-Anṣārī (d. 1281/1864) in accordance with the main character. The solid foundati-ons that al-Anṣārī laid out for the science of usul, especially the subject of eviden-ce, were generally adopted by the scholars who grew up in the scientific field she created, thanks to her absolute authority, and were strengthened with new ar-rangements and contributions. Thus, it became the dominant understanding in the sect's method. As a result, it is necessary to take into consideration the arrest of the al-Anṣārī school, which is the dominant methodological approach of the Ja'fari sect, by the scientific circles, which is an unignorable fact regarding Isla-mic law, and the treatment of evidence. As a result of our study based on this idea, it is concluded that the school, by taking advantage of the previous knowledge, transformed the Ja'fari method at the level of method, concepts, theories and issues on the basis of the method of inquiry and rational principles originating from logic and philosophy, and developed a unique mentality of evi-dence for it, and in this respect, re-founded the hypothetical evidence and It has been concluded that it has opened a wide field of fiqh by systematizing the practi-ce. It has also been observed that she does all these in a manner consistent with the main character of the sect.

Keywords

al-fiqh, Ja, Uṣūl, Ansârî, School, Evidence

XIX. Yüzyıl Caʻferî Fıkıh Usûlünde Kaynak Sorununa Dair Epistemolojik Gelişmeler: Ensârî Ekolünün Delil Anlayışı

Abstract

Çalışmamız XIX. Yy. Caʻferî fıkıh usûlünde kaynak sorununa dair epistemolojik gelişmeleri, dolayısıyla mezhep fıkıh ve usûlünü yeniden yapılandıran Ensârî Ekolü’nün delil anlayışını konu edinmektedir. Şöyle ki tarihte ve günümüzde önemli bir Müslüman nüfusun amelî mezhebi olan ve halen İran İslam Cumhuriyeti Devleti’nde resmi hukuk düzeyinde yürürlükte olan Caʻferî mezhebinin fıkıh usûlü XIX. Yy. yaşayan Murtazâ al-Ensârî (öl. 1281/1864) tarafından ana karakterine uygun bir tarzda yeniden yapılandırmış ve güçlendirmiştir. Ensârî’nin deliller konusu başta olmak üzere usûl ilmine yönelik ortaya koyduğu sağlam temeller, yine onun merciʻ-i mutlak konumu sayesinde oluşturduğu ilmî havzada yetişen âlimler tarafından genel hatlarıyla benimsenmiş ve yeni düzenleme ve katkılarla tahkim edilerek mezhep usûl anlayışına hâkim kılınmıştır. Neticede İslam hukuku açısından göz ardı edilemez bir olgu olan Caʻferî mezhebinin hâkim usûl anlayışı olan Ensârî ekolünün ilmî çevreler tarafından tanınması ve fıkıh usûlü ilminin esas konusu sayılan deliller hakkındaki yaklaşımlarının bilinmesi önem arz etmektedir. Bu düşünceden hareketle yapılan çalışmamızın neticesinde ekolün kendilerinden önceki birikimden yararlanarak mantık ve felsefe kökenli tahkik yöntemi ve aklî ilkeler temelinde Caʻferî usûlünü metot, kavramlar, teoriler ve meseleler düzeyinde dönüştürdüğü ve ona özgün bir delil anlayışı geliştirdiği, bu minvalde zannî delilleri yeniden temellendirdiği ve usûl-i ameliyyeyi sistemleştirerek fıkha geniş bir alan açtığı ve bütün bunları mezhebin ana karakterine uygun bir tarzda yaptığı kanaatine varılmıştır.

Keywords

Fıkıh, Ca'ferî, Usûl, Ensârî, Ekol, Delil

References

• Abâdî, Alî Hammûd. Şerhu’l-Halkati’s-sâlise (Usûlü’l-ameliyye): Takrîren li dersi’l-merciʻid-dînî Kemâl el-Haydarî. 3 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Cevâd li’l-Fikri ve’s-Sekâfeti, 1433.
• Ahmed, Kûştî Abdürrahîm. es-Sirâ‘ beyne’l-Ahbâriyyîn ve’l-Usûliyyîn. Huber: Tekvîn li’d-Dirâsât ve’l-Ebhâs, 2015.
• Algar, Hamid. “Ahund Molla”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/185-186. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Algar, Hamid. “Bihbehânî, Muhammed Bâkır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/143. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Aliyân, Rüşdî Muhammed Arsân. Delîlü’l-akli inde’ş-Şia’l-İmâmiyye. Beyrut: Merkezü’l-Hadâreti lî Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2008.
• Âmîlî, Bahâüddîn Muhammed b. Hüseyin. Zübdetü’l-usûl mea havâşi’l-müsennifi aleyhâ. haz. Seyyid Alî Cabbâr Gülbâğî, Kum: Matbaay-ı Şerîat, 1425.
• Âmilî, Mâlik Mustafâ Vehbî. Akîdetünâ: en-nübüvvetü ve’l-imâmetü ve’l-ismetü. Beyrut: Dârü’l-Velâ, 2017.
• Âsıfî, Muhammed Mehdî. “el-Menhecü’l-ilmî fî tertîbi’l-edilleti’l-ictihâdiyye”. Mecelettü Risaletü’t-Takrîb 7 (1417), 18-43.
• Âşiyân, Zehrâ. “Şeyh Murtazâ Ensârî Mübtekir ve Pâyegüzâr-ı Usûlî-yi Tâze der İlm-i Fıkh ve Usûl”. Mişkvâh-ı Nûr 8 (1378), 40-45.
• Atalan, Mehmet. Cafer-i Sadık. Ankara: TDV Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Atik, Sefa. Caʻferî Fıkıh Usûlünde Akıl Delili. Isparta: Süleyman Demirel Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Bardakoğlu, Ali. “Delîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/138-140. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Başoğlu, Tuncay. Fıkıh Usûlünde Fahreddin er-Râzî Mektebi. İstanbul: İSAM Ya-yınları, 2014.
• Bihbehânî, Muhammed Bâkır el-Vahîd. er-Resâilü’l-usûliyye. thk. Komisyon, Kum: Müessesetü’l-Allâme el-Müceddid el-Vehîd el-Bihbehânî, 1416.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nın Oluşumu: Mâsum Oniki İmâm İnancının Ortaya Çıkışı. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
• Dabashi, Hamid. Şiizm: Bir Protesto Dini. çev. Belgin Çallı, İstanbul: Yarın Ya-yınları, 2015.
• Daftary, Farhad. Şii İslam Tarihi. çev. Ahmet Fethi, İstanbul: Alfa, 2016.
• Damîrî, Muhammed Rızâ. Dânışnâme-yi usûliyân-ı Şîa. Kum: Müessese-i Bostân-ı Kitâb, 1384.
• Dost, Ebu’l-Kâsım Alî. Usûlü’l-Fıkh: “Tecdîdü’l-Heykeleti ve Tavsiatü’n-Nitâk/1”. Mecelletü’l-İstinbât 2 (2018), 181-206.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-İmâmü’s-sâdık: Hayâtuhu ve asruhu ârâuhu ve fık-huhu. Kâhire, Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebu Zehra, Muhammed. Muhâderât fî târîhi’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Kahire: Matba-atü’l-Medenî, ts.
• Emîn, Seyyid Muhsin. A‘yânü’ş-Şîa. thk. Hasan el-Emîn, Beyrut: Dârü’t-Taâruf li’l-Matbuât, 1983.
• Emînî, İbrahim. Dirâse Âmme fi’l-imâme. çev. Kemâl es-Seyyid, Kum: Müessese-i Ensâriyân, 1996).
• Ensârî, Murtazâ b. Muhammed Emîn b. Murtazâ. Ferâidü’l-usûl. thk. Komis-yon, 3 Cilt. Kum: Mecmaü’l-Fikri’l-İslâmî, 1422.
• Erâkî, Muhsin. Meâlimü’l-fikri’l-usûliyyi’l-cedîd. Londra: BookExstra, 1999.
• Ergüven, Nizamettin. “Tarihi Gelişimi Çerçevesinde Câferîler’de Gaybet-i Kübrâ Dönemi İctihâd Devreleri”. Sosyal Bilimler Dergisi 7/49 (2020), 434-468.
• Ergüven, Nizamettin. Caʻferî Usûlünde İctihâd Anlayışının Tarihsel Gelişimi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Ergüven, Nizamettin. Ehl-i sünnet Usûlündeki Kıyas’la Şiî Caferiler’deki Akl’ın Mukayesesi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yükseklisans Tezi, 2004.
• Esterâbâdî, Muhammed Emîn. el-Fevâidü’l-medeniyye. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1384.
• Evkuran, Mehmet. Sünnî Paradigmayı Anlamak: Bir Ekolün Politik ve Teolojik Yapılanması. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2019.
• Fayz, Alî Rızâ. el-Fıkhu ve’l-ictihâd. çev. Hüseyin es-Sâfî, Beyrut: Merkezü’l-Hadâreti lî Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 1. Basım, 2007.
• Ferhân, Adnân. Edvârü’l-ictihâd inde’i-Şîa’l-İmâmiyye. Kum: Mektebetü’t-Tahtît ve Tedvîni’l-Menâhici’d-Dirâsiyye, 1428.
• Fığlalı, Ethem Rûhi. İmâmiyye Şîası. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2008.
• Fuzalî, Abdülhâdî. Durûs fî usûli fıkhi’l-imâmiyye. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Mü’mini Kureyş, 1420.
• Fuzalî, Abdülhâdi. Mezhebü’l-İmâmiyye. Beyrut: Merkezü’l-Gadîr li’t-Tabâati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1996.
• Gündüz, Eren. Zeyd Bin Ali: Hayatı Eserleri ve İslam Hukuk Düşüncesindeki Yeri. Bursa: Düşünce Kitabevi Yayınları, 2008.
• Gürcî, Ebu Kâsım. Nazretün fî tatavvüri ilmi’l-usûl. Kum: Müessesetü’l-Biʻse, 1402.
• Hakyemez, Cemil. “Şiî fıkhının Teşekkül Süreci ve İmamet”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/13 (2008), 7-36.
• Hakyemez, Cemil. İmamiyye Şiası ve Temel Kavramları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Halm, Heınz. Şiiler. çev. Muhammet Mertek, İstanbul: Runik Kitap, 1. Basım, 2020.
• Hasan, Halîfe Bâbekr. “et-Tecdîd fî usûli’l-fıkh meşrûʻiyyetuhu ve târîhuhu ve irhâsâtuhü’l-muâsire”. Mecelletü’l-Müslimi’l-Muâsır 7/125-126 (2007), 87-178.
• Hâşimî, Seyyid Hâşim. “Edvâ’ alâ maâlimi’d-dirâseti ve’l-bahsi fi’l-havzâti’l-ilmiyye”. Risâletü’s-Sakaleyn 27 (1419), 185-200.
• Haydar, Esed. el-İmâmü’s-sâdık ve’l-mezâhibu’l-erbaʻa. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Taʻarüf, 2001.
• Hayta, Mustafa. Şîa ve Usûl: Klasih Dönem İmâmiyye’nin Fıkıh Usûlünün Temel Meselelerine Yaklaşımı Kayseri: Kimlik Yayınevi, 2020.
• Hâzım, Alî Hasan. el-Madhal ilâ ilmi’l-fıkh inde’l-müslimine’ş-Şîa. Beyrut: Darü’l-Gurbe, 1993.
• Hıfzî, Abdüllatîf b. Abdülkâhir. Te’sîrü’l-mu‘tezile fi’l-havâric ve’ş-şîa. Cidde: Darü’l-Endülüsi’l-Hadrâ, 1421.
• Hicâzî, Abdülaziz b. Sâlih b. Abdülhâmîd el-Medenî. Kavâidü’l-usûl min fıkhi âli’r-resûl. Kum: Matbaatü Seyyidi’ş-Şühedâ, 1432.
• Hillî, Necmüddîn Ebu’l-Kâsım Caʻfer b. el-Hasan. Meâricü’l-usûl. thk. Mu-hammed Hüseyin er-Rızavî, Kum: Matbaa-yı Seyyidü’ş-Şehedâ, 1403.
• İsfahânî, Muhammed Hüseyin. Buhûs fi’l-usûl. Kum, Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 2. Baskı, 1409.
• İsfahânî, Muhammed Takiyyü’r-Râzî. Hidâyetü’l-müsterşidîn fî şerhi Usûli meâli-mi’d-dîn. thk. Komisyon, 3 Cilt. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1. Basım, 1420.
• İsfahânî, Seyyid Muhammed Mehdî el-Musevî. Ahsenü’l-vedîʻa fî terâcîmi müc-tehidî’ş-şîa. thk. Komisyon, Kum: Müessesetü Türâsi’ş-Şîa, 2010.
• Kahraman, Abdullah. “Tûsî, Ebû Caʻfer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-disi. 41/335-337. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kâînî, Alî el-Fâdil. İlmu’l-usûli târîhen ve tetavvüren. Kum: Mehtebü’l-İʻlâmi’l-İslâmî. Karaman, Hayrettin. “Ca‘feriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/4-10. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karaman, Hayrettin. “Şia’da Fıkıh Usûlü ve Şer‘î Deliller”. Milletlerarası Tarih-te ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu: Tebliğler Müzakereler. (İstanbul: İs-lami İlimler Araştırma Vakfı, 1993), 319-355.
• Kâşifülgıtâ, Caʻfer. el-Akâidü’l-Caʻferiyye. thk. Seyyid Medhdî Şemsüddîn, Kum, Müessse-i Ensâriyân, 1. Basım, 1410.
• Kâtib, Ahmet. Nedenleri Tarihte Kalmış Siyasi Ayrılık: Sünnilik-Şiilik. İstanbul: Mana Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Kazvînî, Muhammed Kâzım, el-İmâmü’s-Sâdık: mine’l-mehdi ile’l-lahdi, Kum: Dârü’l-Ensâr, 2008.
• Komisyon. eş-Şeyh el-Ensârî ve tatavvüru’l-bahsi’l-usûlî, Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1410.
• Kummî, Gulâm Rızâ. Kalâidü’l-Ferâid: Taʻlikatü alâ Ferâidi’ş-Şeyh el-Ensârî. thk. Muhammed Hasan eş-Şefîî, 2 Cilt. Kum: Zilâl-i Kevser, 1. Basım, 1428.
• Mîlâd, Zekî Abullah Ahmed. Tecdîdu usûli’l-fıkh: Dirâse tahlîliyye nakdiyye li mühâveleti’l-muâsirîn. Beyrut: Mektebetü Mü’mini Kureyş, 2013.
• Modarresi, Hossein. Şiî Fıkhında Rosyanalizm ve Gelenekselcilik: Bir ön Araştırma. çev. Habip Kartaloğlu, e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 7/1, (2014), 189-207.
• Muallim, Muhammed Alî Sâlih. et-Takiyye fî fıkhi ehli’l-beyt: Takrîren li Bahsi Âyetullâh Muslim ed-Dâverî. 3 Cilt. Kum: Matbaa-yı Zuhûr, 2. Basım, 1426.
• Murtazâ, Seyyid Şerîf. ez-Zerîʻa ilâ usûli’ş-şerîʻa. thk. Ebü’l-Kâsım Gürcî, 2 Cilt. Tahran: Matbaa-yı Danişgâh-ı Tahrân, 1346.
• Musevî, Musa. Şia ve Şiîlik Mücadelesi. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1995. Muzaffer, Muhammed Rızâ. Akâidü’l-imâmiyye. Necef: Mektebetü’l-Emîn, 1968.
• Müderrisî, Hüseyin. “Şia Fıkhında Akıl ve Gelenek”. çev. Necmeddin Güney, Marife, 8/3 (2008), 403-415.
• Müderrisî, Hüseyin. Mukaddime ber Fıkh-ı Şîa. Meşhed: Âstân-ı Kuds-i Rizâvî, 1. Basım, 1368.
• Mütahharî, Murtazâ. el-Usûl. Beyrut: Dârü’l-Velâ, 1. Basım, 2009.
• Necefî, Alî Fazıl el-Kâînî. Mu‘cemu müellifi’ş-şîa. Kum: Matbaatü Vezâreti’l-İrşâdi’l-İslâmî, 1405.
• Nikûnâm, Muhammed Rızâ. İlmu’l-usûl ve ulemâuhu hamse. Tahran: Zuhûr-i Şafak, 1. Basım, 1387.
• Okur, Kâşif Hamdi. “İslam Hukuku Yenileşme Manifestolarından Bir Kesit: Hakikat-ı İslam ve Usûl-i İctihâd”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 3 (2004), 35-54.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şiî Hareketler ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Öz, Mustafa. “Takıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/453-454. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Öz, Mustafa. Anahatlarıyla İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul, Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2012.
• Özel, Ahmet. “Ensârî, Şeyh Murtaza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/254. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özel, Ahmet. “Nâînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/319-320. İstanbul, TDV Yayınları, 2006.
• Pûr, Mehdî Alî. Târîhu ilmi’l-usûl. çev. Alî Zâhir, Beyrut: Dârü’l-Velâ, 2010.
• Rızık, Halîl. Mukaddimetü’l-menheciyye fî usûli’l-fıkh: Takrîren li durûsi semâhe-ti’l-merciʻi’d-dînî es-Seyyid Kemâl el-Haydârî. Beyrut, Müesseset’l-Hüdâ, 2016.
• Sadr, Muhammed Bâkır. Durûs fî ilmi’l-usûl, 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Medrese, 1986.
• Sadr, Muhammed Bâkır. el-Meâlimü’l-cedîde li’l-usûl. Beyrut: Darü’t-Taârüf li’l-Matbûât, 1989.
• Sadr, Seyyid Hasan. Te’sîsü’ş-şîa li ulûmi’l-islâm. Tahran, Menşûrât-ı İlmî, ts.
• Sağîr, Muhammed Hüseyin Alî. Kâdetü’l-fikri’d-dînî ve’s-siyâsî fî’n-necefi’l-eşref. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, 2009.
• Sâlûs, Alî Ahmed. Eserü’l-imâmeti fî fıkhi’l-ca‘ferî. Dûha: Darü’s-Sakâfe, 1985.
• Sankûr, Muhammed. el-Muʻcemü’l-usûlî. 2 Cilt. Kum: Matbaa-yı Sıtâre, 3. Ba-sım, 2007.
• Schacht, Josepf. “Şia Hukuku”. çev. Yüksel Macit, Hikmet Yurdu Düşünce -Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 4/8, (2011). 177-185.
• Sefîh, Abdu Alî. “el-Akdü’l-ictimâʻî li’l-mercîʻiyyeti’d-dînîyye’ş-şîʻiyye fi’n-Necefi’l-eşref”. Mecelletü Merkezi Dirâsâti’l-Kûfe 2/63 (2021), 81-105.
• Seyyid, Muhammed Ca‘fer el-Hakîm. Târîhu ve tatavvüru’l-fıkhı ve’l-usûli fî Havzati’n-Necefi’l-Eşrefi’l-İlmiyye. Beyrut: el-Müessesetü’t-Devliyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşri, 2006.
• Sonay, Ahmet. “Büveyhiler Döneminde İmâmiyye-Muʻtezile İlişkisi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 6/1 (2021), 205-231.
• Sübhânî, Ca‘fer. eş-Şeyh el-Ensârî; Râidü’n-nahdati’l-ilmiyye’l-hadîse. Kum: Mües-sesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1382.
• Sübhânî, Ca‘fer. Târîhu’l-fıkhı’l-islâmî ve edvâruhu. Beyrut: Darü’l-Edvâ, 2. Ba-sım, 1999.
• Sübhânî, Caʻfer. Edvâru’l-fıkhı’l-imâmî. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1424.
• Sübhânî, Caʻfer. Masâdirü’l-fıkhı’l-islâmî ve menâbiuhu. Kum: Müessese-i İmâm es-Sâdık, 1. Basım, 1427.
• Tabâtabâî, Seyyid Hüseyin. eş-Şîa fi’l-islâm. Beyrut: Beytü’l-Kitâb li’t-Tabâeti ve’n-Neşr, 1. Basım, 1999.
• Tahrânî, Agâ Büzürg. ez-Zerîa ilâ tesânîfi’ş-şîa. 25 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 3. Basım, 1983.
• Tığlı, Asiye. İran’da Entelektüel Dinî Düşünce Hareketi. İstanbul: Mana Yayınları, 2017.
• Tûnî, el-Fâzıl. el-Vâfiye fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hüseyin er-Rızavî, Kum: Matbaay-i Şerîat.
• Uyar, Mazlum. “Gaybet Sonrası Şii Kelamının Teşekkülü ve Muʻtezile”. İslâmiyât Dergisi 2/3 (1999), 153-171.
• Uyar, Mazlum. “Hillî, Muhakkık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/39-41. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Uyar, Mazlum. “İbn Cüneyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/5-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Uyar, Mazlum. Başlangıcından Günümüze Şiî Politik Düşüncesi. İstanbul: Mat-buat Yayın Grubu, 2020.
• Uyar, Mazlum. İmâmiyye Şîasında Düşünce Ekolleri: Ahbârîlik. İstanbul: Ayışığı-kitapları, 2000.
• Uyar, Mazlum. Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
• Yenidoğan, Adem. Mütekellim Usülcülere Göre İctihad. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Yücel, Fatih. Zeydiyye ve Fıkıh Usulü: Kaynak Kavramı (Edille-i Şer‘iyye) Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Fecr, 2022.