Evaluation of ‘Abd al-Fattāḥ al-Qāḍī’s Work Named Sharḥ al-Sirr al-Maṣūn fī Rīwāyat al-Qālūn in terms of the Science of Qirā’a

Year 2025, Issue: 21, 93 - 126, 29.06.2025

Mustafa Aksoy

https://doi.org/10.52886/ilak.1623389

Abstract

The greatest duty that the science of qirā’a has undoubtedly undertaken and meticulously fulfilled is to ensure that the words and pronunciations of the Holy Qur’ān, which is a divine revelation, have been preserved until today by distinguishing the authentic recitations from the inauthentic ones. From the revelation of the Qur’ān to the present, thousands of great personalities have devoted their lives to the science of the Qur’ān and qirā’a throughout history and have left countless works in this field as a legacy for future generations. One of the scholars in our recent history who engaged in this science throughout his life and wrote many important works in this field is ‘Abd al-Fattāḥ al- Qāḍī from Egypt. His works are important sources of knowledge on different areas of the science of qirā’a, written both in verse and prose. The fact that he was Egyptian and that the Shātibiyya Tarīq was the most prevalent recitation school in Egypt played an important role in determining the framework of the works he wrote. The common feature seen in Qāḍī’s works is that they are a response to the needs of the period in which they were written, rather than simply repeating old classical qirā’a and tajwīd works. Since the recitation of the Holy Qur’ān was mostly performed with the Warsh narration, especially among the qāris in Egypt, during his time, and probably because the Warsh narration was more famous than the Qālūn narration, the author first composed the conflicting parts between the two narrations and then made annotations on the poetry for the benefit of those who are interested in it, for the ease of use. This study analyzes and criticizes one of Qāḍī’s works, Sharḥ al-Sirr al-Maṣūn fī Rīwāyat al-Qālūn, which he wrote about the places where the narrators of the narrations of Qālūn and Versh, the narrators of the Nāfi‘ qirā’a, disagreed in terms of the science of qirā’a. The original of this commentary is a poem of 40 couplets titled al-Sirr al-Maṣūn fī Riwāyat al-Qālūn. In this article, the author’s mastety of the qirā’a and narrations, his succinct and comprehensible presentation of the issues, the method he followed in the commentary, and whether he remained faithful to this method from the beginning to the end of the commentary are discussed and analyzed. In addition, attention is drawn to what the issues in the work are and how they are handled, and the importance of revealing the differences between two narrations in one qirā’a. In addition, some of the issues mentioned in the work are criticized both for their incompatibility with the title of the work and for the way they are handled and explained. In the conclusion, the author's comments on the method he followed in the commentary and criticisms for deviating from the method he followed in some issues are included. The examination and study of this work aims to present Sharḥ al-Sirr al-Maṣūn to the benefit of the aspirants of the science of qirā’a by integrating it into today’s studies. In addition, it aims to reveal how solid and strong ‘Abd al-Fattāḥ al- Qāḍī's connection with this science is as a scholar of qirā’a, to witness his proficiency and depth in the science of qirā’a, and to introduce such an important scholar of qirā’a to today’s qirā’a students.

Keywords

Qirā’a , Nāfi‘ Qirā’a , Qālūn , Warsh , ʿAbd al-Fattāḥ al-Qāḍī , Poetry , Commentary , Sharḥ al-Sirr al-Maṣūn

Abdulfettâh el-Kâdî’nin Şerhu’s-Sirru’l-masûn fî rivâyeti Kâlûn Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi

Abstract

Kıraat ilminin hiç şüphesiz üstlenmiş olduğu ve titizlikle yerine getirdiği en büyük görev, sahih kıraatleri sahih olmayan kıraatlerden ayırarak ilahi vahiy olan Kur’ân-ı Kerîm’in kelime ve telaffuzlarının günümüze kadar korunarak gelmesini sağlamaktır. Kur’ân’ın nüzulundan günümüze tarihin her döneminde bu amaca matuf binlerce büyük şahsiyet hayatını Kur’ân-ı Kerîm ve kıraat ilmine feda etmiş ve kendisinden sonraki gelecek nesillere miras olarak bu alanda sayısız eserler bırakmışlardır. Yakın tarihimizde hayatı boyunca bu ilimle iştigal eden ve alana dair birçok önemli eser kaleme alan âlimlerden biri de Mısırlı Abdulfettâh el-Kâdî’dir. Eserleri kıraat ilminin farklı alanlarına dair kaynak niteliğinde hem nazım hem mensur olarak kaleme alınmış önemli eserlerdir. Kendisinin Mısırlı olması ve Mısır’da kıraat tedrisinde öncelikle ve daha çok Şâtıbiyye Tarîki’nin yaygın olması, kaleme almış olduğu eserlerin çerçevesini belirlemede önemli rol oynamıştır. Kâdî’nin eserlerinde gözüken genel ortak özellik, eski klasik kıraat ve tecvit eserlerinin tekrar edilmesinden öte; yazıldığı dönemin ihtiyaçlarına cevap niteliğinde olmasıdır. Müellif, kendi yaşadığı dönemde özellikle Mısır’da kârîler arasında Kur’ân-ı Kerîm tilavetinin daha çok Verş rivayetiyle icra edilmesi ve muhtemelen Verş rivayetinin, Kâlûn rivayetinden daha meşhur olmasından dolayı her iki rivayet arasındaki ihtilaf edilen yerleri önce nazmederek daha sonra da istifadenin kolaylığı açısından manzumesini şerh ederek ilgililerin istifadesine sunmuştur. Bizim bu çalışmamız Kâdî’nin eserlerinden biri olan Şerhu’s-Sirru’l-masûn fî rivâyeti Kâlûn ismini verdiği Nâfi‘ kıraatinin râvîleri olan Kâlûn ve Verş rivayetlerinin ihtilaf ettikleri yerlere dair yazdığı eserini kıraat ilmi açısından tahlil ve tenkide tabi tutmaktadır. Bu şerhin aslı ise 40 beyitten oluşan es-Sirru’l-masûn fî rivâyeti Kâlûn adlı manzumedir. Makalede müellifin kıraat ve rivayet vecihlerine vukufiyeti, meseleleri veciz ve anlaşılır bir şekilde beyanı, şerhte izlemiş olduğu metot ve şerhin başından sonuna bu metoda sadık kalıp kalmadığı ele alınıp incelenmektedir. Ayrıca eserde yer alan mevzuların neler olduğuna ve nasıl ele alındığına; bir kıraatteki iki rivayet arasındaki farklılıkların ortaya konmasının önemine dikkat çekilmektedir. Bununla beraber eserde zikredilen bazı mevzular gerek eserin ismiyle bağdaşmamasından gerekse ele alınış şekilleri ve açıklamaları açısından tenkit edilmiştir. Sonuç kısmında, müellifin şerhte takip etmiş olduğu metoda dair mülahazalar ve bazı konularda izlemiş olduğu metottan ayrıldığı için tenkitlere yer verilmiştir. Bu eserin incelenmesi ve çalışılması Şerhu’s-Sirru’l-masûn adlı eserini günümüz çalışmalarına kazandırarak kıraat ilmi taliplerinin istifadelerine sunmayı hedeflemektedir. Ayrıca bir kıraat âlimi olarak Abdulfettâh el-Kâdî’nin bu ilimle olan irtibatının ne denli sağlam ve kuvvetli olduğunu ortaya koymak, onun kıraat ilmine olan vukûfiyeti ve derinliğine şahit olmak ve böylesi önemli bir kıraat âlimini günümüz kıraat talipleriyle tanıştırmayı amaçlamaktadır.

Keywords

Kıraat , Nâfi‘ kıraati , Kâlûn , Verş , Abdulfettah el-Kâdî , Manzume , Şerh , Şerhu’s-Sirru’l-masûn

References

• Akkuş, Murat. “Kıraatlerin Tefsire Etkisi (İbn Âşûr Örneği)”. Mütefekkir 2/3.(Haziran 2015), 151-176.
• Akkuş, Murat. “Mennâ῾ Halîl Kattân’ın Mebâhis Fî ῾Ulûmi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Ulûmu’l-Kur’ân Kaynaklarında Kıraat İlmi. 219-251. ed. Yaşar Akaslan. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2019.
• Âl-i İsmail, Nebîl b. Muhammed İbrahim. İlmü’l-kırâât neş’etuhû ve atvâruhû ve eseruhû fi’l-ulûmi’ş-şer‘iyye. Riyâd: Mektebetü’t-Tevbe, 2000.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/551-557. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “Kâlûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/287-289. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Altıkulaç, Tayyar. “Nâfi‘ b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/268-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Altıkulaç, Tayyar. “Verş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/63. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bekrî, Abdurrâzık es-Seyyid. er-Risâletü’l-ğarrâ fî’l-evcühi’l-mukaddemeti fi’l-edâi ‘an’il-aşerati’l-kurrâ. Kahira: Mektebetü’l-Âdâb, 1991.
• Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilgânî ed-Dimyâtî. İthâfü fuzalâi’l-beşer fî’l-kırââti’l-erbeate aşer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Bermâvî, İlyâs b. Ahmed Hüseyn b. Süleymân. İmtâu’l-Fudalâ bi Terâcimi’l-Kurrâ fîmâ Ba‘de’l-Karni’s-Sâmini’l-Hicrî. 2 Cilt. Medine: Dârü’n-Nedveti’l-Âlemiyye, 1998.
• Binti Muhammed Âşûr, Emânî. el-Usûlü’n-neyyirât fî’l-kırâât. b.y.: Medâru’l-Vatan, 3. Basım, 2011.
• Birışık, Abdulhamit. “en-Neşr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/19-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Birışık, Abdülhamit. Kıraat ilmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Cermî, İbrahim Muhammed. Mu‘cem ulûmi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1422/2001.
• Çetin, Abdurrahman. “Dânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/459-461. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çetin, Abdurrahman. “et-Teysîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/57. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çetin, Abdurrahman. “Şâtıbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çetin, Abdurrahman. Kurân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2013.
• Çollak, Fatih. “eş-Şâtıbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/551-557. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Dabbâ‘, Ali Muhammed. el-İdâe fî beyâni usûli’l-kırâat. nşr. Abdulhamid Ahmed Hanefî Kahire: y.y., 1938.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. Câmiü’l-beyân fî’l-kırââti’s-seb‘i’l-meşhûra. thk. Muhammed Kemal Atik. Kayseri: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık, 1999.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Şârika: Mektebetü’s-Sahâbe, 2008, 111-112.
• Devserî, İbrahim b. Saîd. Mu‘cemü’l-mustalahât fî ilmeyi’t-tecvîd ve’l-kırâât. Riyad: Matbaatü Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 2004.
• Ebû Neb‘a, Leylâ Abdülaziz. Mustalahât ilmi’t-tecvîd. Ürdün: el-Mektebetü’l-Vataniyye, 3. Basım, 2020.
• Ebü’l-Ferah, Seyyid Lâşîn - Alemî, Halid b. Muhammed el-Hâfız. Takrîbü’l-meânî fî şerhi hırzi’l-emânî fî’l-kırââti’s-seb‘. Medine: Dârü’z-Zamân, 5. Basım, 2003.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Meânî’l-kırâât. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l’İlmiyye, 1999.
• Feyizli, Hasan Tahsin. Kırâat-i Aşere. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveysizade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• Hafeyân, Ahmed Mahmud Abdussemî. Eşheru’l-mustalehât fî fenni’l-edâi ve ilmi’l-kırâât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. el-İmâm şemsüddin İbnü’l-Cezerî fihris müellefâtihî ve-men terceme leh. Dübey: Merkez Cum‘a el-Mâcid li’s-Sekâfe ve’t-Türâs, 1994.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. Şeyhu’l-kurrâ el-imâm Şemsüddîn İbnü’l-Cezerî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Muhammed. Şerhu tayyibeti’n-neşri fî’l-kırââti’l-aşr. nşr. Muhammed Ali Beydûn. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali. Müncidi’l-mukriîn ve mürşidi’t-tâlibîn. nşr. Muhammed Ali Beydûn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999. İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. G. Bergstrasser. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. nşr. Muhammed Ali Beydûn. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbnü’t-Tahhân, Ebü’l-Asbağ Abdülazîz b. Alî b. Muhammed el-İşbîlî es-Sümâtî. Mürşidi’l-kârî’ ilâ meâlimi’l-mekârî’. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Şârika: Mektebetü’s-Sahâbe, 2007.
• Kâdî, Abdulfettâh b. Abdulganî b. Muhammed. el-Budûru’z-zâhîra fî’l-kırââti’l-aşri’l-mütevâtira min tarîkayi’ş-şâtıbiyye ve’d-dürra. Kahira: Mektebetü Mustafa el-Bâbi’l-Halebî ve Evlâduh, 1955.
• Kâdî, Abdulfettâh b. Abdulganî b. Muhammed. el-Vâfî fî şerhi’ş-şâtıbiyyeti fi’l-kırââti’s-seb‘. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 2. Basım, 1989.
• Kâdî, Abdulfettâh b. Abdulganî b. Muhammed. Şerhu’s-Sirru’l-Masûn fî Rivâyeti Kâlûn. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1999/1420.
• Kârî, Abdulazîz b. Abdulfettâh. el-E‘mâlü’l-Kâmile li’ş-Şeyhi’l-Allâme Abdulfettâh b. Abdülganî el-Kâdî. Cidde: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ma‘lûmâti’l-Kur’âniyye, 2014.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 17. Basım, 2009.
• Mâlikî, Abdulvâhid b. Muhammed b. Ebî’s-Sedâd. ed-Dürru’n-nesîr ve’l-azbü’n-nemîr fî şerhi müşkilât ve halli mukfilât iştemele aleyhâ kitâbü’t-teysîr. thk. Ahmed Abdullah Ahmed el-Mukrî. 4 Cilt. b.y.: y.y., 1990.
• Mersafî, Abdulfettâh es-Seyyid Acemî. Hidâyetü’l-Kârî ilâ Tecvîd Kelâmi’l-Bârî. Medine: Mektebetü Tayyibe, 1982.
• Mes’ûl, Abdulalî. Mu‘cem mustalahât ‘ilmi’l-kırââti’l-Kur’âniyye ve mâ yeteallak bih. Kahira: Dârü’s-Selâm, 2007.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hadî şerhu tayyibeti’n-neşr fî’l-kırââti’l-aşr ve’l-keşf an ileli’l-kırââti ve tevcîhihâ. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1997.
• Nasr, Atıyye Kâbil. el-Kabesü’l-Câmi‘ li-kırâati Nâfi‘ min tarîkı’ş-şâtıbiyye. Kahira: Dârü’l-Harameyn, 1994. Nasr, Atıyye Kâbil. Gâyetü’l-mürîd fî ilmi’t-tecvîd. Kahira: y.y, 6. Basım, 1997.
• Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• Sarı, Mehmet Ali. “İmâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/177. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Seyyid b. Ahmed b. Abdurrahim. Esânîdü’l-kurrâi’l-aşera ve ruvâtihimü’l-berara. Cebîl: Mektebetü’l-Fehdi’l-Vataniyye, 2. Basım, 2005.
• Şâhîn, Abdussabûr. el-Kırââtü’l-Kur’âniyye fî dav’i ilmi’l-luğati’l-hadîs. Kahira: Mektebetü’l-Hancî, 1966.
• Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh b. Halef b. Ahmed er-Ruaynî. Hırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî fî’l-kırââti’s-seb‘i. nşr. Muhammed Temîm ez-Zu‘bî. Medine: Mektebetü Dârü’l-Hüdâ, 3. Basım, 1996.
• Tavîl, es-Seyyid Rızk. Fî ulûmi’l-kırâât medhal ve dirâse ve tahkik. Mekke: el-Mektebetü’l-Faysaliyye, 1985.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Tüccar, Zülfikar. “Ebû Ubeyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/244-246. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ubâde, Muhammed İbrahim. Mu‘cem mustalahâti’n-nahv ve’s-sarf ve’l-Arûz ve’l-kâfiye. Kahira: Mektebetü’l-Âdâb, 2011.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Ma‘rifetü’l-kurrâi’l-kibâr alâ’t-tabakâti ve’l-a‘sâr. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf vd. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2.Basım, 1988.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ulûmi'l-Kur'ân. thk. Muhammed Ebü'l-Fadl ed-Dimyâtî. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1427/2006.