The Fact of Muhkam and Mutashabih in Sunni-Shia Tradition -The Case of Ibn Ashur and Tabatabai-

Year 2019, Issue: 10, 107 - 142, 30.12.2019

Mansur Yayla

Abstract

The differences seen in the definitions regarding the concepts of muhkam (decisive) and mutashabih (similar) are some of the problems in the discipline of tafsir. It is important to determine whether mufassirs (commentators) from Sunni and Shiite traditions, who have different approaches toward some of the tafsir problems, have a disagreement about their ideas for muhkam and mutashabih. This study primarily analyzed the historical development of the terms “muhkam” and “mutashabih” in both traditions. Accordingly, by addressing the opinions of Ibn Ashur and Tabatabai, who are some of the recent mufassirs advocating Sunni and Shiite ideas, the final point reached in this context was comparatively evaluated. A review of the historical course of muhkam and mutashabih would indicate that the approaches of Sunni and Shiite scholars largely correspond to each other. According to the Salafi scholars among Sunnis and Akhbari scholars among Shiite people, the meanings of mutashabih expressions can only be known by God. However, a partial difference can be seen between the muhkam-mutashabih perceptions of Salaf and Akhbari scholars. In the approach of Salafi scholars, the terms used as the names for unknown states in verses are called mutashabih. However, according to the Akhbari scholars, as the Quran can only be understood truly by the innocent imams, all of the verses are mutashabih. On the other hand, there are no verses in the Quran whose meaning is not known, according to Khalaf scholars among Sunnis and Usulis in Shiites, in general.

Ibn Ashur and Tabatabai, who made great contributions to the world of scholarships, had unique ideas about the subject of muhkam-mutashabih. However, these ideas of theirs can pave the way for new discussions. For instance, one of the unknown causes for the Quran to include mutashabih is its laconic scholarly aspect. According to Tabatabai, it results from the fact that there are verses in the Quran which need gloss.

Keywords

Sunni, Shi’a, Ibn Ashur, Tabatabai, Muhkam, Mutashabih

Sünni-Şiî Geleneğinde Muhkem ve Müteşâbih Olgusu –İbn Âşûr ve Tabâtabâî Örneği- / The Fact of Muhkam and Mutashabih in Sunni-Shia Tradition -The Case of Ibn Ashur and Tabatabai- / -ظاهرة المحكم والمتشابه عند السنة والشيعة -مثال ابن عاشور والطباطبائي

Abstract

Muhkem ve müteşabih terimlerini tanımlamada görülen farklılıklar Tefsir problemleri arasında yer almaktadır. Bazı Tefsir problemlerine yaklaşımları arasında farklılıklar bulunan Sünnî ve Şiî geleneğine mensup müfessirlerin muhkem ve müteşâbih ile ilgili düşüncelerinde bir ihtilafın var olup olmadığının tespiti önem arz etmektedir. Bu çalışmada, öncelikle muhkem ve müteşâbih terimlerinin her iki gelenekteki tarihi gelişimi incelenmektedir. Buna bağlı olarak Sünnî ve Şiî düşünceyi savunan son dönem müfessirlerden İbn Âşûr ile Tabâtabâî’nin konu ile ilgili görüşleri ele alınarak bu kapsamda ulaşılan nokta mukayeseli olarak değerlendirilmektedir.
Muhkem-müteşâbihin tarihi seyrine bakıldığında, Sünnî ve Şiî ulemasının yaklaşımlarının büyük oranda örtüştüğü görülmektedir. Sünnilerde selef, Şiîlerde ise Ahbârî ulemasına göre müteşâbih ifadelerin anlamı sadece Allah tarafından bilinebilir. Ancak selef ile Ahbârî ulemasının muhkem-müteşâbih algısı arasında kısmi bir farklılık da görülmektedir. Selef ulemasının yaklaşımında ayetlerdeki gaybî durumların ismi olarak kullanılan kelimeler müteşâbih olarak adlandırılmaktadır. Ahabârî ulemasına göre ise Kur’ân, yalnız masum imamlar tarafından doğru anlaşılabildiğinden bütün ayetler müteşâbihtir. Buna karşılık, Sünnilerde halef, Şiîlerde genel itibariyle Usûlî ulemasına göre Kur’ân’da manası bilinmeyen ayetler bulunmamaktadır.
İlim dünyasına büyük katkılar sunan İbn Âşûr ile Tabâtabâî muhkem-müteşâbih konusunda özgün düşüncelere sahiptirler. Ancak, bu düşünceleri yeni tartışmaların önünü açacak kabildendir. Söz gelimi İbn Âşûr’a göre müteşâbihin Kur’ân’da bulunmasının hikmetlerinden bir tanesi Kur’ân’ın ilmî i‘câzıdır. Tabâtabâî’ye göre ise te’vîle ihtiyaç duyan ayetlerin Kur’ân’da bulunmasından kaynaklanmaktadır.

Keywords

Sünnî, Şiî, İbn Âşûr, Tabâtabâî, Muhkem, Müteşâbih

-ظاهرة المحكم والمتشابه عند السنة والشيعة -مثال ابن عاشور والطباطبائي

Abstract

تدخل الاختلافات التي تظهر في توضيح مصطلح الحكم والتشابه ضمن مشكلات التفسير. ومن المهم تحديد ما إذا كان هناك اختلافات في أفكار الفسرين النتمين للمذهب السني والشيعي. والذي يظهر بينهم اختلاف في وجهات النظر تجاه بعض مشكلات التفسير فيما يتعلق بمسألة الحكم والتشابه
وفي هذه الدراسة: أولاً تتم مراجعة وتيرة التطور التاريخي لمصطلحات: الحكم والتشابه في كلا الذهبين. وبناءً على ذلك، سيتم تناول آراء ابن عاشور والطباطبائي، في هذا الوضوع، وكلاهما من الفسرين الحدثين الذين يدافعون عن الفكر السني والشيعي، وتقييم النقاط التي تم التوصل إليها في هذا السياق. فعند النظر إلى السار التاريخي لوضوع الحكم والتشابه، يُرى أن هناك مقاربات كبيرة بين آراء العلماء السنة والشيعة. ووفقاً لعلماء السلف عند السنة وعلماء الإخبارية عند الشيعة، فإن معنى مصطلح التشابه لا يعلمه سوى الله. ولكن يظهر أيضاً اختلاف جزئي بين علماء السلف والإخبارية فيما يتعلق بمفهوم الحكم والتشابه؛ ففي آراء علماء السلف، يتم تسمية الكلمات الستخدمة كأسماء للحالات الغيبية في الآيات القرآنية باسم متشابه. وعند علماء الإخبارية، فإن جميع الآيات القرآنية تقع في حكم التشابه نظراً لإمكانية فهم القرآن الكريم بشكل صحيح فقط من قبل الأئمة العصومين. ومن ناحية أخرى، يرى العلماء الأصوليون أنه لا يوجد آيات مبهمة العنى في القرآن الكريم
فابن عاشور والطباطبائي الذين قدموا إسهامات كبيرة للعالم العلمي، لديهم آراء اجتهادية في مسألة الحكم والتشابه. ومع ذلك، فإن هذه الآراء قادرة على تمهيد الطريق لن اقشات جديدة. على سبيل المثال، يعتقد ابن عاشور أن الإعجاز العلمي في القرآن الكريم، أحد حكم وجود التشابه في القرآن. ووفقًا للطباطبائي، فإن السبب في ذلك هو وجود الآي ات التي تحتاج إلى التأويل في القرآن

Keywords

السنة, الشيعة, ابن عاشور, الطباطبائي, المحكم, المتشابه

References

• Alî Abdurrazzâk Mecîd Mirzâ, et-Tecdîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, Kum: el-Müessesetü’l-İslâmiyye li’l-Bühûs ve’l-Ma‘lûmât, 1428.
• Ayyâşî, Ebü’n-Nasr Muhammed b. Mes‘ûd b. Ayyâş, Tefsîrü Ayyâşî, thk: es-Seyyid Hâşim er-Rasûlî, Beyrût: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1411/1991.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Usûlü’d-Dîn, thk: Ahmed Şemsüddîn, Beyrût: Dârü Kütübi’l-‘İlmiyye, 1423/2002.
• Bahrânî, Hâşim b. Süleymân b. İsmâil, el-Burhân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrût: Müessesetü’l-E‘lemî, 1427/2006.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî, İ‘câzü’l-Kur’ân, 1. Baskı, Beyrût: Âlemü’l-Kitâb, 1408/1988.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî, Kitâbü’t-Temhîd, thk: Richard Yûsuf McCarthy, Beyrût: el-Mektebetü’ş-Şerkiyye, 1957.
• Begavî, Ebû Muhammed b. Mes‘ud, Tefsîrü’l-Begavî (Me‘âlimü’t-Tenzîl), thk: Muhammed Abdullâh en-Nemr, Riyâd: Dârü Tîbe, 1427/2006.
• Cenâbizî, el-Hâc Sultân Muhammed Alî Şâh, Tefsîrü Beyâni’s-Sa‘âde fî Makâmâti’l-‘İbâde, 2. Baskı, Beyrût: Müessesetü’l-E‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1408/1988.
• Cevât Muğniyye b. Mahmûd b. Muhammed b. Mehdî, et-Tefsîrü’l-Kâşif, Beyrût: Dârü’l-Envâr, t.y.
• Cezâirî, Ni‘metullâh Seyyid b. Abdillâh b. Muhammed el-Mûsevî el-Hüseynî, ‘Ukûdü’l-Mercân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Kum: İhyâü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1425.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf, Mu‘cemü’t-Ta‘rîfât, thk: Muahmmed Sıddık el-Minşâvî, (Kâhire: Dârü’l-Fazîle, 2004.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebu’l-Me‘âlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh, el-‘Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-Erkâni’l-İslâmiyye, thk: Muhammed Zâhid el-Kevserî, (Kâhire: el- Mektebetü’l-Ezheriyye, 1412/1992), 32.
• Dumlu, Ömer, Tefsir Usûlü, İzmir: Tibyan Yay., t.y.
• Enver Arpa, “‘Müteşabih Ayetler’ Kavramı Hakkında Tarihî ve Semantik Bir İnceleme”, AÜİFD, 43/2, 2002.
• Esterâbâdî, Muhammed Emin, el-Fevâ’idü’l-Medeniyye, thk: Rahmetüllâh er-Rahmetî el-Erâkî, Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1426.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsü’l-Muhît, Beyrût: Müessetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Furât el-Kûfî, Ebü’l-Kâsım Fürât b. İbrâhîm b. Fürât, Tefsîrü Fürât el-Kûfî, thk: Muhammed Kâzım, Tahrân: Müesseseti’t-Tab‘ ve’n-Neşr fî Vezârati’l-İrşâdi’l-İslâmî, 1410.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî, el-Müstasfâ, thk: Muhammed Abdüsselâm Abüşşâfî, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî, Mustasfa, Ter: Yunus Apaydın, İstanbul: Klasik Yay., 2017.
• Güllüce, Veysel, Bilimsel Tefsirde Usûl, Ankara: Aktif Yayınevi, 2007.
• Halîl b. Ahmed Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî, Kitâbu’l-‘Ayn Müretteben alâ Hurûfi’l-Mu‘cem, thk. Abdülhamid el-Hindâvî, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen b. Yûsuf b. el-Mutahhar, el-Elfeyn, Kum: Dârü’l-Hicra, 1409.
• Hillî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. İdrîs, el-Müntehab min Tefsîri’l-Kur’ân ve’n-Nüke, thk: Mehdî er-Recâî, Kum: Mektebetü Âyetillâh el-‘Uzmâ, 1409.
• Hürr el-Âmülî, Muhammed b. el-Hasen, Vesâ’ilü’ş-Şia ilâ Tahsîli Mesâ’ili’ş-Şerîa, Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt li İhyâ’i’t-Türâs, 1409.
• Hüveyzî, Abdüalî b. Cuma el-Arûsî, Kitâbü Tefsîri Nûri’s-Sekaleyn, thk: Seyyid Hâşim er-Resûlî el-Mahallâtî, b.y, y.y, 1383.
• İbn Âşûr, Tefsîrü’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dârü Suhnûn, Tunus 1997.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Zekriyâ’, Mu‘cemü Mekâyîsi’l-Lüğa, thk: Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Dâru’l-Fikr: 1399/1979.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan el-İsfahânî en-Nîsâbûrî, Mücerredü Mâkalati’ş-Şeyh Ebü’l-Hasan el-Eş‘ârî, thk: Daniel Gımaret, Beyrût: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed b. Ahmed, Fethü’l-Bârî Şerhü Sahîhi’l-Buhârî, 1. Baskı, thk: Abdulazîz b. Abdillâh b. Bâz, Dârü’l-Kütübi’s-Selefiyye, b.y, t.y.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b Müslim ed-Dîneverî, ‘Uyûnü’l-Ahbâr, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b Müslim ed-Dîneverî, Te’vîlü Müşkili’l-Kurân, (Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, t.y), 66.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım, ez-Zâhir fî Me‘âniyi Kelimâti’n-Nâs, thk: Hâtem Sâlih ed-Dâmin, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• İbn Şehrâşûb, Ebû Cafer Reşîdüddîn Muhammed b. Alî, Müteşâbihü’l-Kur’ân ve Muhtelifüh, thk: Hâmid Câbir Habîb el-Mümin, Beyrût: Müessesetü’l-Ârif, 1429/2008.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, thk: Âmir el-Cezâr ve Enver el-Bâz, Kâhire: Dârü’l-Vefâ, 1426/2005.
• Karadâvî, Yûsuf, Keyfe Nete‘âmel mea’l-Kur’ân, 3. Baskı, Kâhire: Dârü’ş-Şurûk, 1421/2000.
• Kâşânî, Muhsin Muhammed b. Şâh Murtazâ, Tefsîrü’s-Sâfî, Tahrân: Mektebetü’s-Sadr, t.y.
• Kummî, Ebü’l-Hasan Alî b. İbrâhîm b. Hâşim, Tefsîrü’l-Kummî, Beyrût: Müessesetü Dâri’l-Kitâb, 1404.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh, et-Tizkâr fî Efdali’l-Ezkâr, thk: Beşîr Muhammed ‘Uyûn, Dımeşk: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1407/1987.
• Ma‘rifet, Muhammed Hâdî, et-Temhîd fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrût: Dârü’t-Te‘ârüf li’l-Matbû‘ât, 1432/2011.
• Ma‘rifet, Muhammed Hâdî, et-Te’vîl fî Mühtelifi’l-Mezâhib ve’l-Ârâ’, (Tahrân: el-Cem‘ü’l-‘Âlemiyye, 1427/2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî, Kitâbü’t-Tevhîd, thk: Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi, Beyrût: Dâru’s-Sâdır, 1422/2001.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, thk: Abdulmaksûd b. Abdirrahîm, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1433/2012.
• Mazharî, el-Kâdî Muhammed Senâ’ullâh el-Osmânî, Tefsîrü’l-Mazharî, thk: Ahmed İzz İnâye, Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, 1425/2004.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî, Bihârü’l-Envâr, Beyrût: Müessesetü’l-Vefâ, 1984/1404.
• Mekârim Şîrâzî, Ayetullâh Nâsır, el-Emsel fî Tefsîri Kitâbillâhi’l-Münezzel, Beyrût: Müessesetü’l-E‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1434/2013.
• Metin Yürdagür, “Ahbâriyye”, DİA, İstanbul, 490-491.
• Muhammed Gazzâlî, Keyfe Nete‘âmel me‘a’l-Kur’ân, 7. Baskı, Kâhire: Nehdetü Mısır, 2005.
• Mustafa Müslim, Mebâhis fî İ‘câzi’l-Kur’ân, Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1426/2005.
• Mükâtil b. Süleymân b. Beşîr, Tefsîrü Mükâtil b. Süleymân, thk: Abdullâh Mahmût Şehhâte, Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Nâblüsî, Muhammed Râtib, Mesû‘atü’l-İ‘câzi’l-‘İlmî fi’l-Kur’ân ve’s-Sünne, 2. Baskı, Dımeşk: Dârü’l-Mektebî, 1426/2005.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Bahrü’l-Kelâm, thk: Veliyüddîn Muhammed Sâlih el-Ferfûr, Dimeşk: Mektebetü Dâri’l-Ferfûr, 1421/2000.
• Nihâvendî, Muhammed b. Abdirrahîm, Nefehâtü’r-Rahmân fî Tefsîri’l-Kur’ân, 1. Baskı, Kum: Merkezü’t-Tibâ‘e ve’n-Neşr fî Müesseseti’l-Bi‘sa, t.y.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed, Müfredâtü Elfâzi’l-Kur’ân (6. Baskı), thk: Safvân Adnân Dâvûdî, Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1435/2014.
• Reşîd Rıdâ, Muhammed Alî b. Muhammed, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Hakîm-Tefsîrü’l-Mennâr, el-Hey’etü’l-Misriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, y.y, 1990.
• Se‘âlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed, el-Cevâhirü’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, 1. Baskı, thk: Muhammed Alî Mu‘avvid, Beyrût: Dârü İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed, Tefsîru’s-Sem‘ânî, thk:Mustafâ Abdülkâdir Atâ, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Seyyid Kutub b. İbrâhîm b. Hüseyin el-Şâzilî, fî Zilâli’l-Kur’ân, Dârü’ş-Şürûk, Kâhire 1423/2003.
• Sicistânî, Ebû Bekr el-‘Uzeyrî Muhammed b. ‘Uzeyr, Garîbu’l-Kur’ân el-Müsemmâ bi Nüzheti’l-Kulûb thk: Muhammed Edîb Abdülvahîd Cemrân, Dâru Kuteybe 1416/1995.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân, el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, thk: Fevvâz Ahmed Zümerlî, Beyrût: Dârül-Kütübi’l-‘Arabî, 1431/2010.
• Şahin, Hanifi, İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı, Ankara: Berikan Yay., 2015.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b Mûsâ el-Hümmî, el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şerî‘a, 8.Baskı, thk: Abdullâh Drâz, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011. 3/68
• Demir, Şehmus, Kur’ân’ın Bilimsel Veriler Işığında Yeniden Yorumlanmasına Eleştirel Bir Yaklaşım, Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar, 2010.
• Şerîf el-Murtazâ, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hüseyn, eş-Şâfî fi’l-İmâme, thk: Abdüzzehrâ el-Hüseynî el-Hatîb, Tahrân: Müessesetü’s-Sâdık, 1424/2004.
• Şerîf er-Radî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. el-Hüseyn, Hakâ’ikü’t-Te’vîl fî Müteşâbihi’t-Tenzîl, thk: Muhammed er-Rızâ Ali Kâşifi, Beyrût: Dârü’l-Edvâ, 1406/1986.
• Şerîf er-Radî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. el-Hüseyn, el-Mecâzâtü’n-Nebeviyye, thk: Taha Muhammed ez-Zeynî, Kum: Mektebetü Basîratî, t.y.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed el-Ukberî, el-Füsûlü’l-Muhtâratü mine’l-‘Uyûn ve’l-Mehâsin, Kum: el-Mü’temirü’l-Âlemiyye li Elfiyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413.
• Şeyh Sadûk, İbn Bâbeveyh Ebû Cafer b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ el-Kummî, Kitâbü’l-İ‘tikâdât, Kum: Müessesetü’l-İmâmi’l-Hâdî, 1435.
• Şeyhzâde, Muhyüddîn Muslihüddîn Mustafâ el-Kûcevî, Hâşiyetü Muhyiddîn Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kâdî el-Beydâvî, 1. Baskı, thk: Muhammed Abdulkâdir Şâhîn, Beyrût: Dârü’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, el-Kur’ân fi’l-İslâm, Beyrût: 1393.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrût: Müessesetü’l- ‘Elemî, 1427/2006.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, el-İ‘câz ve’t-Tehaddî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1. Baskı, thk: Kâsım el-Hâşemî, Beyrût: Müessesetü’l-E‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1423/2002.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi‘l-Kur’ân I-XII, thk: İslâm Mansûr Abdülhamîd, Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1431/2010.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyin b. Abdillâh b. Muhammed, Fütûhü’l-Gayb fî’l-Keşf ‘an Kanâ‘i’r-Reyb, thk: Hasan b. Ahmed el-Umerî, Dubai: Câ’izeti Dubai, 1434/2013.
• Zehebî, Muhammed Seyyid Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessîrûn, Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1433/2012.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, thk: Ahmed Şemsüddîn, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.