Mütevâtir Haber ile Hadis İlmi Arasındaki Bağ

Year 2024, Issue: 20, 219 - 241, 26.12.2024

Ibrahim Gökçe

https://doi.org/10.52886/ilak.1516404

Abstract

Rivâyetler, geçmişten geleceğe kurulan bilgi köprüleridir. Dünya var olduğu günden beri insanlar geçmişleriyle bu köprüler aracılığı ile bağ kurmuşlar; medeniyetlerinden, kültürlerinden, kökenlerinden ve dinî değerlerinden bu bağ sayesinde haberdar olmuşlardır. İslâm dini başta olmak üzere kadim dinlerin sonraki nesillere yazılı ve sözlü aktarımı düşünüldüğünde haber ve rivâyetin var ettiği bu bağın önemi daha iyi anlaşılmaktadır. İnsanlık tarihinde önemli bir yere sahip olan haber olgusu, İslâmi ilimler içinde aktarılış biçimi, bilgi değeri gibi kriterlere göre farklı tasnif ve taksimlere tabi tutulmuştur. Bu tasnif ve taksimler içinde haberlerin mütevâtir ve âhâd olarak iki kısımdan oluştuğu kabulü daha fazla benimsenmiştir. Bununla birlikte her iki kavram hakkında “varlıkları, şartları ve delil kabul edilme durumları” gibi konularda geçmişten günümüze devam eden yoğun tartışmalar da yaşanmıştır. Bu bağlamda özellikle müteahhir dönem hadis tarihinde âhâd ve mütevâtir haber üzerine kavramsal tartışmalar yapıldığı bilinmektedir. Çalışmamız bu tartışmalardan biri olan mütevâtirin hadis ilminin konusu olmadığı, fıkıh ilminden alındığı iddiasını ve bu iddianın gerekçelerini araştırmayı hedeflemektedir. Çalışma esnasında, tartışmanın mütevâtir haberin hangi şartlar altında kesin ve yakînî bilgi ifade ettiği noktasında yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Bir rivâyetin mütevâtir olabilmesi için naklin yapıldığı dönemin doğal şartlarına göre her tabakadaki râvilerin sayısal çokluklarından dolayı yalan üzere ittifak etmelerinin mümkün olmaması gerektiğini ileri sürenler, mütevâtir kavramının hadis ilminin bir parçası olamayacağını savunmaktadırlar. Onlara göre râvilerin yalan üzere ittifak etmelerinin imkansızlığı çok sayıda olmaları ile gerçekleşmekte ve bu da haberin kesin bilgi ifade ederek mütevâtir olarak nitelenmesini sağlamaktadır. Doğal olarak râvi incelemesi sonrasında rivâyetin makbul olup olmadığına karar veren isnâd ilmi, sayısal çokluk sebebiyle yalan söyleme ihtimali olmayan ve kesin bilgi ifade eden bir haber ile ilgilenmeyecektir. Ayrıca hadislerin tabakalardaki râvi sayıları incelendiğinde sayısal çokluk sayesinde mütevâtir kabul edilebilecek rivâyet bulmak neredeyse imkansızdır. Bu görüş sahipleri bu iki gerekçeden hareketle mütevâtir haber kavramının hadis ilmiyle doğrudan bir bağı olamayacağını savunmuşlardır. Mütevâtir haberlerin kesin bilgi ifade etmesini râvilerin yalan üzere birleşme ihtimallerinin bulunmaması olarak kabul etmekle birlikte bunun sadece sayısal çokluk veya mekânsal uzaklık ile sınırlandırılmaması gerektiğini savunanlar ise, râvilerin sahip oldukları üstün meziyetlerin de hesaba katılması gerektiğini savunmuşlardır. Onlara göre mütevâtir haberin belirleyici şartı “yalan üzere ittifakın mümkün olmamasıdır” ve bu, râvilerin sıfatları ile de gerçekleşebilir. Bu açıdan bakıldığında mütevâtir haber hadis ilminin konusudur ve hadisler arasında birçok mütevâtir rivâyet bulunmaktadır. Tarafların bu iddiaları gördüğümüz kadarıyla daha önce herhangi bir araştırmaya konu olmamıştır. Biz bu konuyu çalışırken daha çok hadis usûlü eserlerinden istifade etmeye çalıştık. Hadis usûlü eserlerine müracaat esnasında “Mütevâtir haberin hadis ilmi ile bağı nedir? Muhaddislere özgü bir mütevâtir anlayışından söz edilebilir mi? Hadislerin içinde mütevâtir olup olmadığı tartışmasının çıkış noktası nedir?” gibi soruların cevaplarını aradık. Cevaplar aranırken kronoloji takip edilerek görüşlerin aktarılmasına gayret göstermekle birlikte konu bütünlüğünün bozulmaması için bazen bu yöntemi terk etmek zorunda kaldık. Çalışmada eksik tümevarım yöntemiyle bazı genellemelere yer verdiğimizi de ifade etmek isteriz.

Keywords

Hadis, Fıkıh, Haber, Mütevâtir, İbn Hacer

The Connection Between Mutawātir Reports and the Science of Hadīth

Abstract

Reports (rivāyāt) are bridges of knowledge established from the past to the future. Since the existence of the world, people have connected with their past through these bridges, and they have become aware of their civilizations, cultures, origins, and religious values through these connections. The importance of these connections which were possible through reports and narrations are better understood if we consider ancient religions’ written and oral transmissions to subsequent generations, particularly in the religion of Islam. The concept of reports has been classified and divided within Islamic sciences based on criterias such as their transmission method and the value of the knowledge they convey. It has widely been accepted within these classifications that reports consist of two types: mutawātir and āḥād. However, intense debates have persisted over the centuries regarding the existence, conditions, and acceptance criterias of both concepts. Particularly in the later periods of hadīth history, conceptual discussions have been held regarding mutawātir and āḥād reports. This study aims to investigate the claim that mutawātir is not a subject of the science of hadīth but rather originates from the science of jurisprudence (fiqh), along with the justifications for this claim. During the study, it was observed that the debate largely revolves around whether mutawātir reports signify certain and definitive knowledge under specific conditions. Advocates argue that for a report to be considered mutawātir, it must be impossible for all layers of transmitters in its era to unanimously agree on falsehood due to their numerical abundance, thereby ensuring the report's designation as conveying certain knowledge. Consequently, the science of isnād, which determines the acceptability of a report based on the examination of transmitters, would not concern itself with a report that cannot possibly be fabricated due to its numerical abundance. Moreover, when examining the numbers of transmitters across layers, it is nearly impossible to find a report that could be accepted as mutawātir solely due to numerical abundance. Supporters of this view argue based on these two reasons that the concept of mutawātir reports cannot have a direct connection with the science of hadīth. While acknowledging that the impossibility of transmitters unanimously agreeing on falsehood is crucial for a mutawātir report to convey certain knowledge, they argue that this criterion should not be limited solely to numerical or spatial abundance but should also consider the superior qualities possessed by transmitters. From this perspective, mutawātir reports indeed fall within the scope of the science of hadīth, and there are many mutawātir narrations among hadīths. As far as we have seen, these arguments have not been the subject of any previous research. While conducting this study, we primarily relied on works on the principles of hadith. In our consultation of these works, we sought answers to questions such as "What is the connection between mutawātir reports and the science of hadīth? Can we speak of a distinct understanding of mutawātir specific to scholars of hadīth? What is the starting point of the debate on whether there are mutawātir reports among hadiths?" While attempting to follow a chronological approach in presenting viewpoints, we occasionally had to abandon this method to maintain the integrity of the subject. We also acknowledge that the study employs the method of induction from the specific to the general.

Keywords

Hadīth, Fiqh, Report, Mutawātir, Ibn Ḥajar

References

• Alî el-Kârî, Nûruddîn Ebü’l-Hasen Alî b. Sultȃn Muhammed. Şerhu şerhi nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Muhammed Nizâr Temîm-Heysem Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Bayraktutan, Osman. “Kıraatlerin Tevâtürü Bağlamında Tenkit Meselesi”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2 (Aralık 2014), 41-69.
• Bayraktutan, Osman. “Tevâtür Kavramını Kullanan İlimler”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11 (Hazîran 2019), 91-136.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr b. Nâsır. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. thk. Fadl er-Rahmân es-Sevrî. Kitâbü’l-Kırâ’e halfe’l-imâm. Kahire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1400/1980.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Avîda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Durmuş, Üzeyir. “Mütevâtirin Tanımı ve Örnekleri Üzerine Bazı Tenkidler” Theosophia Journal 6 (Haziran 2023), 33-47.
• Hansu, Hüseyin. Mütevatir Haber. Van: Bilge Adamlar Yayınları, 2008.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ma‛rifeti usûli ‛ilmi’r-rivâye. thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 2. Basım 1435/2013.
• Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim el-Hemedânî. thk. Ebû Hümâm Muhammed b. Alî es-Savmeʽî el-Beydânî. Şurûtu’l-eimmeti’l-hamse. Medine: en-Nâşir el-Mütemeyyin, 1. Baskı, 1438/2016.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân. et-Takyîd ve’l-Îdâh li mâ utlika ve uğlika min kitâbi İbn Salâh. thk. Üsâme b. Abdullah el-Hayyât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 4. Basım, 1435/2014.
• İbn Ebü’d-Dem, Ebû İshâk Şihâbüddîn İbrâhîm b. Abdillâh b. Abdilmün‘im b. Alî el-Hemdânî el-Hamevî. Tedkîku’l-ʽınâye fî tahkîki’r-rivâye. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Merkezü’l-Basâir li’l-Bahsi’l-ʽIlmî, 1. Basım, 1436/2014.
• İbn Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Câmiʽu’l-usûl fî ehâdîsi’r-rasûl. nşr. Abdülkâdir el-Arnavût. 12 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü’l-Halavânî, 1389/1969.
• İbn Hacer, Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tevdîhi nuhbeti’l-fiker. thk. Nûrüddîn ʽItr. Kahire: Dâru’l-Basâir, 1432/2011.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî. en-Nebzetü’l-kâfiye fî ahkâmi usûli’d-dîn. thk. Muhammed Ahmed Abdülazîz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1405/1984.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân bi tertibi İbn Belbân. thk. Şuayb Arnavût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1414/1993.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûʽu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 37 Cilt. Medine: Mecmaʽu’l-Melik Fehd, 1416/1995.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osmân ibn Abdurrahmân eş-Şehrazûrî. ‛Ulûmu’l-hadîs. thk. Nûrüddîn ʽItr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Keşmîrî, Muhammed Enver. Feydu’l-bârî ʽalâ sahîhi Buhârî. thk. Muhammed Bedr Âlim el-Maratî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1426/2005.
• Lekânî, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. İbrâhîm b. Hasen. Kadâu’l-vatar fî tevdîhi nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Şâdî Âli Numân. 3 Cilt. Ammân: ed-Dâru’l-Eseriyye, 1431/2010.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Haddâdî. el-Yevâkît ve’d-dürer fî şerhi nuhbeti İbn Hacer. thk. El-Murtezâ ez-Zeyn Ahmed. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 1428/2007.
• Osmânî, Şebbîr Ahmed. Mebâdî ʽılmi’l-hadîs ve usûluhû. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 4. Basım, 1432/2011.
• Özmen, Ramazan. “Hanbelî Fıkıh Âlimlerinin Mütevâtir Habere Yaklaşımları”. İslâmî İlimler Dergisi 2/2 (Güz 2007), 29-53.
• Özmen, Ramazan. “Mütevâtir Haberlere Yaklaşımları Açısından Serahsî ile Gazalî Arasında Bir Mukayese”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 15/2 (Aralık 2023), 523-542.
• Saklan, Bilâl. Mütevâtir Haber ve Meseleleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1986.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. Fethu’l-muğîs bi şerhi elfiyeti’l-hadîs. thk. Ali Hüseyn Ali. 4 Cilt. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1. Basım, 1424/2003.
• Sindî, Muhammed b. Sâdık el-Meydânî. Behcetü’n-nazar ʽalâ şerhi nuhbeti’l-fiker. thk. Ali b. Ahmed el-Kindî. Riyad: Müessesetü Beynûne, 1. Basım, 1436/2015.
• Sindî, Muhammed Ekrem en-Nasarbûrî. İmʽânu’n-nazar fî tevdîhi nuhbeti’l-fiker. thk. Ebû Saîd Gulâm Mustafâ el-Kâsîmî es-Sindî. Manchester: Dâru’l-Müttakîn, 2. Basım, 1440/2019.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. Cimâu’l-ʽilm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1405/1984.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1358/1940.
• Üchûrî, Nûruddîn Ebü’l-İrşâd Alî b. Muhammed b. Abdurrahmân. Hâşiyetü’l-Üchûrî ʽalâ şerhi nuhbeti’l-fiker. thk. Beşşâr Mecîd Halîl el-Kaysî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1437/2016.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Behâdır b. Abdillâh. en-Nüket ‛alâ İbni’s-Salâh. thk. Zeynü’l-ʽâbidîn b. Muhammed. 3 Cilt. Riyad: Dâru Edvâu’s-Selef, 1429/2008.