Hukuk-ı Aile Kararnamesi Çerçevesinde Kadın Hakları Tartışmaları

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 885 - 924, 30.09.2025

Hamza Akbulut

https://doi.org/10.58733/imhfd.1597920

Abstract

Bu makale, Osmanlı Devleti’nin son döneminde yürürlüğe giren Hukuk-ı Aile Kararnamesini (1917) kadın hakları bağlamında incelemektedir. Osmanlı hukuk sisteminin şer’i ve örfi temelleri ile Tanzimat Dönemi'nden itibaren başlayan modernleşme çabalarının bir sonucu olan Kararname, evlilik, boşanma, çok eşlilik ve kadın haklarına yönelik düzenlemeleriyle dönemin aile hukukunda önemli bir reform niteliği taşımaktadır. Çalışmada, Kararname’nin hazırlanma süreci, İslam hukukunun dört mezhebinden yararlanılarak yapılan düzenlemeler, kadınlara tefrik (mahkeme kararıyla boşanma) hakkının tanınması, evlenme yaşının belirlenmesi ve çok eşliliğin sınırlandırılması gibi yenilikler ele alınmıştır. Ayrıca, bu düzenlemelerin Osmanlı toplumundaki etkileri ve HAK’ın, başta Türkiye Cumhuriyeti Medeni Kanunu olmak üzere, diğer İslam ülkelerindeki aile hukuku reformlarına nasıl bir temel oluşturduğu analiz edilmiştir. Kısa süren uygulama dönemi ve farklı ideolojik kesimlerden gelen eleştirilerle sınırlandırılmış olsa da HAK, kadın haklarının iyileştirilmesi ve İslam hukuku ile modernleşme arasındaki denge arayışında öncü bir adım olarak değerlendirilmiştir.

Keywords

hukuk , aile , kararname

Debates on Women’s Rights Within the Framework of the Ottoman Law of Family Rights

Abstract

This study delves into the Hukuk-ı Aile Kararnamesi (Ottoman Law of Family Rights, 1917), a pivotal legislative reform enacted during the twilight of the Ottoman Empire, through the prism of women’s rights. Emerging from the dual framework of Ottoman legal tradition—grounded in Islamic (sharī‘a) and customary (ʿurfī) law—alongside the sweeping modernization efforts of the Tanzimat Era, the Decree stands as a significant milestone in the evolution of family law. It introduced transformative provisions addressing marriage, divorce, polygamy, and the legal status of women. The analysis focuses on the Decree’s drafting process, its integration of principles from the four Sunni schools of Islamic jurisprudence, and the introduction of progressive measures, such as the right to tefrik (judicial divorce), the establishment of a minimum legal marriage age, and the regulation of polygamy. Furthermore, the study examines the socio-legal implications of these reforms within Ottoman society and their enduring influence on subsequent legal systems, notably the Turkish Civil Code and family law reforms across the Muslim world. Although its implementation was brief and its provisions drew criticism from diverse ideological perspectives, the Hukuk-ı Aile Kararnamesi remains a pioneering effort in bridging the principles of Islamic law with the imperatives of modern legal reform, as well as advancing women’s rights within a complex socio-legal context..

Keywords

law , family , women

References

• AHMED NAİM. “Taadüd-i Zevcat İslamiyette Men olunabilir mi?”, Sebilürreşad, Sayı: 298, s. 219
• AHMED RIZA(1324). “Vazife ve Mesuliyet”, Kadın, Paris.
• AHMED ŞİRÂNÎ(1335). “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi”, İʻtisâm 40, İstanbul, s. 418.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet(1986). Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Diyarbakır.
• ALAADDİN RUHİ(1919). “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’nin Lağvı Münasebetiyle”, İʻtisâm 36, İstanbul, s. 360.
• AYDIN, M. Akif(1985). İslam-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul.
• AYDIN , M. Akif(2005). “Osmanlı Toplumunda Kadın Ve Tanzimat Sonrası Gelişmeler”, Sosyal Hayatta Kadın, Ensar Yay., s.161-62.
• AYDIN , M. Akif. “Aile”, DİA, II: 196-200.
• AYDIN , M. Akif. ”Kadın, İslamda Kadın”, DİA, XXIV: 88-91.
• AYDIN , M. Akif (2002). “Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı ve İşleyişi”, Türkler, X, Ankara, s. 15 vd.
• AZERTÜRK, Semine İmge – AKMAN, Tuğçe(2018). “Konfuçyüs’ün Kadın Görüşü Üzerine”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 19, S. 1, Haziran, s. 19-37.
• BAYKARA(1919), Tuncer. Osmanlılarda Medeniyet Kavramı, İzmir.
• BIÇAK, S(2007). Türkiye Selçuklu toplumunda kadın (XI-XIV. yy ), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, İstanbul.
• BURSALI MEHMET TAHİR. “Nisaiyyata Ait Eserler”, İslam Mecmuası, Yıl: I, Sayı: V: 139-141.
• BÜYÜKŞAHİN, Şefika (2017). “Tanzimat Sonrası Osmanlı Kadını”, Cappadocıa Journal Of Hıstory And Socıal Scıences, Vol.8-Aprıl 2017, s.2 84-94.
• CELAL NURİ(1331). Kadınlarımız, Matbaa-i İctihad, İstanbul.
• CİN, Halil(1988). İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, 2. Baskı. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi.
• CİN, Halil(1988). Eski Hukukumuzda Boşanma, Konya.
• CİN, Halil-AKGÜNDÜZ, Ahmet(1995-96). Türk Hukuk Tarihi, İstanbul.
• ÇEKER, Orhan(2017). Osmanlı Hukūk-ı Âile Kararnâmesi, 5. Baskı. Konya: Mehir Vakfı Yayınları.
• ÇINAR, Hüseyin(2000). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntâb Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Durumu, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• DEMİRCAN, Adnan(2015), Cahiliyeden İslam’a Kadın ve Aile , İstanbul: Beyan Yayınları.
• DURMUŞ, Ensar(2017). 1917 Tarihli Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’ne Yöneltilen Eleştiriler, Çanakkale 18 Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• DÜZBAKAR, Ömer(2008). “Osmanlı Toplumunda Çok Eşlilik: 1670-1698 Yılları Arasında Bursa Örneği”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, C. 23, S. 23, s. 85-100.
• EMANUEL EMANUELİDİ(1333/1917). “Aydın Mebusu Emanuel Emanuelidi Efendi’nin Hukuk-ı Aile Kanunu Layihası İçin Bir Encümeni Mahsus Teşkiline Dair Takriri”, Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 3. Devre 4. İçtima 5. İnʻikad, 1: 30-32.
• FAROQHİ, Suraiya(2009). Orta Halli Osmanlılar, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• FAROKHİ, Suraiya(1988). “Onaltıncı ve Onyedinci Yüzyıl Kadı Sicillerinde Kaydolan Ev Satışlarıyla İlgili Belgelerin Şekil Açısından Değişimi”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri: Bildiriler, Ed. Mübahat S. Kütükoğlu, İstanbul, s. 201-202.
• FATMA ALİYE(1316). Taaddüd-i Zevcat-Zeyl, K.M. Kütüphanesi.
• FINDIKOĞLU, Ziyaeddin Fahri(1944). Aile Hukukunun Tedvini Meselesi, İstanbul.
• FINDIKOĞLU, Ziyaeddin Fahri(1936). Code Familial, Paris.
• GALANTİ, Avram(2023). Hititler ve Kanunları, Dorlion Yayınları, Ankara, 27-29.
• GÖKALP, Ziya(1992), “Aile Ahlakı ve Türk Ailesinin Temelleri”, Yeni Mecmua, I, Sayı 22, s. 421-24; “Aile Ahlakı”, Sosyo-kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, III, Ankara.
• G.Ş.S., (Galata Şer’iyye Sicillleri) 259/36A.
• HARMAN, Ö. Faruk, “Kadın, İslam Öncesi Dinlerde ve Toplumlarda”, DİA, XXIV:82-83.
• HOCA SADEDDİN EFENDİ(1979). Tâcü’t-Tevârîh, C.I. (Yay. Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• İNALCIK, Halil(1958). “Osmanlı Hukukuna Göre Örfî-Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları,” A.Ü.S.B.F.D., XIII/2, s.102/126.
• JENNİNGS, Ronald(1975), "Women in early 17th Century Ottoman Judicial Records of the Sharia Court of Anatolian Kayseri", JESHO, XVIII/1.
• KARAHAN, Ümran Ozan(2004). Kadeş Savaşı ve Anadolu Tarihi Üzerindeki Etkileri ,Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,, Konya.
• KASER, Max(1938), “Der Inhalt der patria potestas”, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte: Romanistische Abteilung (SZ), C. 58, s. 70-71.
• KONAN, Belkıs(2016). “Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nde Kadının Hukuki Durumu İle İlgili Düzenlemeler”, (Ed.) Fethi GEDİKLİ, II. Türk Hukuk Tarihi İslam Hukuku Kongresi Bildirileri Cilt 1, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, s. 323-352.
• KÖSE, B. A.(2023). “İlk Dönem Emevî Hilâfetinde Kadının Siyasî ve İçtimaî Hayattaki Yerine Dair Değerlendirme”, Anasay, C. 24, s. 3-32
• KURNAZ, Şefika(1992). Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını, İstanbul.
• KURNAZ, Şefika(1996). II. Meşrutiyet Döneminde Türk Kadını, İstanbul.
• KÜÇÜKTİRYAKİ, Ahmed Yasin(2009). Sadreddin Efendinin Hukuk-ı Âile Kararnamesine İlişkin Görüşlerinin Değerlendirilmesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• M. ŞEMSEDDİN. “İslam’da Kadının Mevki-i İçtimaisi-I” Islam Mecmuası, Yıl: I, Sayı: V; Sayı: VI.
• MANSURİZADE SAİD. “Cevazın Ahkâm-ı Şer’iyeden Olmadığına Dair”, İslam Mecmuası, Yıl: 1, Sayı: X, s. 295–303, 397–403
• MANSURİZADE SAİD. “Müdafaa”, İslam Mecmuası, Yıl: 2, Sayı: 22, s. 553–554; s. 570–575.
• MANSURİZADE SAİD. “Taaddüd-i Zevcat İslamiyet’te Men’ Olunabilir”, İslam Mecmuası, Yıl: 1, Sayı: 8 ve 9.
• MANSURİZADE SAİD. “Şeriat ve Kanun”, Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası, Sayı: 8/ 604–605, 10/295–297.
• MARTHA, T. Roth(1995). Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor, Scholars Press, Atlanta.
• MİDİLLİ, Muharrem(2019). Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayrımı, Klasik Yayınları, İstanbul.
• MUMCU, Ahmet(1963). Osmanlı Devletinden Siyaseten Katl, Ankara.
• ORTAYLI, İlber(1992). “Osmanlı Aile Hukukunda Gelenek Şeriat ve Örf”, Sosyo-kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara.
• ORTAYLI, İlber(2000). Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, İstanbul.
• ORTAYLI, İlber(1980). “Anadolu’da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri Üzerine Bazı Gözlemler”, Osmanlı Araştırmaları, I, s. 33-40.
• ÖZDEMİR, Rifat(1991). “Tokat’ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı” (1771-1810), Aile Yazıları 1, Temel Kavramlar Yapı ve Tarihi Süreç, Derleyenler: Beylü Dikeçligil, Ahmet Çiğdem, Aile Araştırmaları Kurumu Yayınları, Ankara, s. 411-456.
• ÖZLÜ, Zeynel(2002). Kassam Defterlerine Göre XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• PARİBENİ, R(1935). “Roma Hukukunda Aile Kurumu”, çev. Şemseddin Talip, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, s. 236.
• PEKDEMİR, Şevket(2024). “İslam Hukukunda Reşit Kızın Veliden İzinsiz Nikahlanma Yetkisi Bağlamında Üniversiteli Kız Öğrencilerin Evliliğinin Değerlendirilmesi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 56, ss. 67-95, s. 69-78.
• SADREDDİN EFENDİ(1918-19). “Hukûk-ı Âile ve Usûl-i Muhakemât-ı Şerʻiyye Kararnâmeleri Hakkında”, Sebîlürreşâd 15-18/382-445, İstanbul.
• SAFA, Peyami(1981). Türk İnkılabına Bakışlar, Ankara.
• SAİD HALİM PAŞA(1919). Buhranlarımız, İstanbul.
• ŞEMSEDDİN SAMİ(1311). Kadınlar, Mihran Matbaası, Istanbul.
• ŞEYHÜLİSLAM MUSA KAZIM(1992). “Hürriyet- Müsavat”, Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, III, Ankara.
• ŞEYHÜLİSLAM MUSTAFA SABRİ(1992). “Aile Hayatı, Tesettür Meselesi, Kadın Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, III, Ankara.
• TAŞKIRAN, Tezer(1973). Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Kadın Hakları, Ankara.
• TEZOKUR, M. Hadi(2021), Hinduizm ve Kadın, Akademisyen Kitabevi, Ankara.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri(1987). Mehmet Akif ve Cemiyetimiz, Ankara, s. 75–79 ve 138–142.
• TUNAYA, Tarık Zafer(1970). Türkiye’nin Siyasi Hayatında Bâtılaşma Hareketleri, İstanbul.
• TÜCCARZADE İBRAHİM HİLMİ(1332). Avrupalılaşmak, Felaketlerimizin Esbabı, D. Matbaa-ı Hayriye.
• YAZICI, Abdurrahman(2015), “Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnâmesi (1917) ve Sadreddin Efendi’nin Eleştirileri”. EKEV Akademi Dergisi, 62: 567-584.
• YURTSEVEN, Yılmaz(2003). “1917 Tarihli Hukuk-ı Aile Kararnamesi ve Osmanlı Aile Hukukuna Getirdiği Yenilikler”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 1-2, s. 199-250.