نظرية استعدادات الماهية عند ابن عربي وعلاقتها بنفي الجبر عن العباد

Year 2022, , 147 - 182, 04.07.2022

Münzir Şeyhhasan

https://doi.org/10.26570/isad.1134035

Abstract

تُعتبر مسألة أفعال العباد إحدى أكثر المسائل مثارًا للجدل في الفكر الإسلامي، وكانت من أبرز المسائل التي حددت معالم تشكل المذاهب الكلامية والفروق فيما بينها، وذلك لصلتها الوثيقة بالتكليف ومسؤولية العباد، وبالتالي العدالة والحكمة الإلهية، كما كانت إحدى المعضلات في تفسير قضاء الله وقدره. ومن النظريات المُلفتة للنظر ما نجده عند ابن عربي (ت. 638هـ/1240م) ومَن تبعه من محاولةٍ لتحقيق المسؤولية ونفي الجبر عن العباد من خلال الأعيان الثابتة، والقول بعدم مجعولية الماهيات، وتأويل القضاء والقدر بما يتوافق مع هذه النظرية، واعتبار هذا التأويل "سر القدر" و"الحجة البالغة" لله على العالمين.
سنتناول في هذه المقالة "نظرية استعدادات الماهية" عند ابن عربي مع التركيز على كتابه فصوص الحكم وأهم شروحه؛ وذلك لكونه من أواخر مؤلفاته؛ حيث ألفه في فترة نضجه العقلي والروحي، فضلًا أنَّ كتابه هذا يُمثِّل خلاصة مذهبه الذي صرَّح فيه بأفكاره، ولكونه قد أفصح عن هذه المسألة بشكل واضح في هذا الكتاب. ولا بدَّ لنا عند دراسة أفعالِ العباد ومدى حريته واختيارِه تناولَ مسألة القضاء والقدر؛ إذ كلُّ ما في الكون لا يخرج عن قضاء الله وقدره، والإنسان وأفعاله الاختيارية ليست إلا جزءً من هذا القضاء، لذا سنبدأ ببيان معنى القضاء والقدر عند ابن عربي، ونقارنه بتعريف المتكلمين والفلاسفة، ثم سنبين معنى الأعيان الثابتة، ومن ثَمَّ سنفصل القول في مجعولية الماهيات؛ إذ الأعيان الكلية ليست إلا الحقائق والماهيات، ثم سنتناول نظرية استعدادات الماهية وعلاقتها بإثبات حرية العبد ونفي الجبر عنه، وأخيرًا سنعرض للانتقادات على هذه النظرية ونحاول تقديم تقييم موضوعي للأقوال في المسألة.

Keywords

القضاء والقدر, الأعيان الثابتة, مجعولية الماهية, استعدادات الماهية, الجبر, أفعال العباد

İbnü’l-Arabî’nin İsti‘dâdâtü’l-Mahiye Teorisi ve İnsanın Cebrden Kurtulmasıyla İlişkisi

Abstract

Ef‘âlü’l-ibâd meselesi İslam düşünce tarihinin ana meselelerden biri olarak kabul edilmesinin yanında kelamî mezhep ve fırkaların da gidişatını belirleyen başat unsur olmuştur. Dolayısıyla meselenin bir taraftan teklif, kulun sorumluluğu, ilahî adalet ve hikmetle sıkı bir ilişkisi olduğu gibi diğer taraftan kaza-kaderin açıklanması noktasında da en çetrefilli konulardan biri olmuştur. Kulun sorumluluğunun ispatı ve onun cebrden kurtulması bağlamında en dikkat çeken teorilerden biri de İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) teorisidir. Nitekim Ekberî gelenek a‘yân-ı sâbite ile mahiyetlerin mec‘ûl olmadığına getirdikleri izahlar ve kendi anlayışlarına uygun şekilde kaza-kadere dair yaptıkları yorumlarla bu teoriyi ispatlamaya çalışmaktadırlar. Hatta bu yorumlarının Allah’ın “sırr-ı kaderi” ve “hücce-i bâliğa”sı olarak görmektedirler. Bu makalede İbnü’l-Arabî’nin “isti‘dâdâtü’l-mâhiye” olarak isimlendirdiğimiz teorisini özellikle İbnü’l-Arabî’nin kaleme aldığı son eser olarak kabul edilen Fusûsü’l-hikem ve şerhleri bağlamında ele almaya çalıştık. Nitekim görüşlerini açık ve öz bir biçimde ortaya koyduğu olgunluk döneminde yazdığı bu eserinde inceleyeceğimiz meselenin de net bir şekilde ele alındığı görülmektedir. Ef‘âlü’l-ibâd ile kulun özgürlüğü meseleleri ele alınırken kaza-kader meselesine de değinilmesi gerekmektedir. Bu sebeple ilk olarak İbnü’l-Arabî’ye göre kaza-kaderin neye karşılık geldiğini filozoflar ve kelamcıların görüşleriyle mukayese ederek ortaya koymaya çalışacağız. Ardından a‘yân-ı sâbiteyi ve küllî a‘yanların, mahiyetlerin ve hakikatlerin kendisi olmasından dolayı mahiyetin mec‘ûliyeti konusunu ayrıntılı bir şekilde izah etmeye çalışacağız. Daha sonra isti‘dâdâtü’l-mâhiye teorisi ile kulun özgürlüğü ve cebrden kurtulması arasındaki ilişkiyi ortaya koyacağız. Son olarak teoriye yönelik tenkitleri aktaracak ve konuyla ilgili belirtilen görüşlerin objektif bir değerlendirmesini yapmaya çalışacağız.

Keywords

Kaza-kader, a‘yân-ı sâbite, mahiyetin mec‘ûliyeti, isti‘dâdâtü’l-mâhiye, cebr, ef‘âlü’l-ibâd

Theory of Quiddity Preparedness by Ibn ‘Arabī and its Relation to the Negation of Determinism of Servants

Abstract

The issue of servants’ acts is one of the most controversial issues in Islamic thought and helped to sharpen the characteristics and differences between theological schools, mainly due to its relation to taklīf and servants’ responsibility. Therefore, understandings of this issue revealed differences in understandings of divine justice and wisdom, as well as in interpretations of fate and destiny.
One of the noteworthy theories is that of Ibn ‘Arabī (d. 638/1240) and his followers, who attempted to establish responsibility and negate the determinism of servants through al-a‘yān al-thābita (fixed entities) and ʻadam maj‘ūliyat al-mahiya (un-createdness of quiddities). They also focused on the construction of fate and destiny in accordance with this theory and considered such construction to constitute “the secret of destiny” and “the absolute proof” of God over the peoples.
While studying the servants’ acts and the extent of their freedom of choice, we must deal with the issue of fate and destiny, as nothing in this universe is beyond fate and destiny. Human beings and their voluntary acts are no more than a part of this fate. We, therefore, first set out to understand the meaning of fate and destiny as understood by Ibn Arabi in this article. Then, we clarify the meaning of al-a‘yān al-thābita. Next, we detail the issue of createdness of quiddities; as the universal entities are no more than realities and quiddities, we then tackle the issue of preparedness of quiddity and its relation to the establishment of the servant’s freedom and the negation of determinism. Finally, we explore criticisms of this theory and try to present an objective evaluation of opinions on the issue.

Keywords

quiddity preparedness, fixed entities, createdness of quiddities, fate and destiny, determinism

References

• Alper, Ömer Mahir, “‘Mahiyetin Mec‘ûliyeti’ Bağlamında Kemalpaşazâde’nin Cürcânî Eleştirisi”, İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim Seyyid Şerif Cürcânî Örneği, ed. M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik, 2015, s. 197-226.
• Apaydın, Yasin - Orkhan Musakhanov, Kelâm ile Tasavvuf Arasında: Bahâeddinzâde ve Kader Anlayışı, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Apaydın, Yasin, “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mâhiyetin Mec‘ûliyeti Meselesine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik”, Tahkik: İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 2/1 (2019): 1-30.
• Bahâeddinzâde, Muhyiddin Muhammed b. Bahâeddin, Risâletü’l-kazâ’ ve’l-kader, nşr. ve trc. Yasin Apaydın - Orkhan Musakhanov, Kelâm ile Tasavvuf Arasında: Bahâeddinzâde ve Kader Anlayışı içinde, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Bahâeddinzâde, Muhyiddin Muhammed b. Bahâeddin, Risâle fî isbâti’l-vâcib ve’t-tevhîd, nşr. ve trc. Yasin Apaydın - Orkhan Musakhanov, Kelâm ile Tasavvuf Arasında: Bahâeddinzâde ve Kader Anlayışı içinde, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Bayram, İbrahim, Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi’nin Dinî Düşüncesi, İstanbul: Klasik, 2018.
• K. Arpaguş, Hatice, “Sofyalı Bâlî Efendinin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A‘yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 30 (2006): 51-88.
• Konuk, Ahmet Avni, Fusûs’l-hikem Tercüme ve Şerhi, haz. Mustafa Tahralı v.dğr., İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Musakhanov, Orkhan, “Sofyalı Bâlî Efendî’nin Kazâ ve Kaderin Sırlarıyla İlgili İsmi Meçhul Risâlesi: Yemenli Bir Yahudinin Kader Sorusuna Vahdet-i Vücûd Bakış Açısından Cevap”, Beytulhikme: An International Journal of Philosophy, 10 (2020): 245-270.
• Taş, Enes - Orkhan Musakhanov, Fıkıh ile Tasavvuf Arasında: Bahâeddinzâde’nin Siyaset Düşüncesi, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.