The Issue of Immunity (Serbestiyet) and the Clash of Property Claims Between Waqf and Mîrî

Year 2025, Issue: 53, 81 - 116, 20.01.2025

Ayşegül Çimen

Abstract

This article problematizes the issue of immunity i.e. free-status (serbestiyet) in the Ottoman land regime in the early modern period. It focuses on waqf lands and evaluates the fief (timâr) and property (mülk) lands, examining the types of taxes or revenues associated with immunity from theoretical and practical perspectives. The regulations about immunity, exemption (muâfiyet), dues of immunity (rüsûm-ı serbestiye), customary dues (tekâlîf-i örfiyye), and the subjects (reaya) in free status lands in relation to these are examined through the kânunnâmes, court registers, and archival documents. The research results indicate that some exceptional regulations and practices do not correspond to the general formula of immunity. Aiming to present some possible explanations for that phenomenon, it emphasizes the significance of legal arrangements for revenue sharing that divided and redistributed revenue clusters in favor of local groups. Accordingly, it focuses on issues like reconciling Ottoman local administration and military organization and ensuring the cohesion of different corporate and social groups (ethnic, military, religious, etc.). Finally, the practices (such as bequests, gifts, and will) of the individuals who resided on free-status waqf lands are examined through sample cases. These practices caused conflicting property claims between the waqf and mîrî despite not violating the law.

Keywords

Immunity, kanun, beytülmâl, revenue, waqf

‘Serbestiyet’ Meselesi Vakıf ve Mîrî Arasında Mülkiyet Haklarının Çatışması

Abstract

Bu makalede, erken modern dönem Osmanlı Devleti’nde toprak rejiminin ana unsurlarından olan vakıf, timar ve mülk toprakların serbestiyete konu olan türleri incelenmiştir. Çalışma özellikle vakıf topraklarına odaklanarak serbestiyete içkin olan vergi/ gelir türlerini teorik ve pratik açılardan ele almaktadır. Serbestiyet, muafiyet, rüsûm-ı serbestiye, tekâlif-i örfiyye ve bunlarla bağlantılı olarak serbest statülü topraklarda yaşayan reâyâ ile ilgili düzenlemeler kanunnameler, siciller ve ilgili arşiv belgeleri ışığında incelenmiştir. Araştırma neticesinde hukukî olarak formüle edilmiş serbestiyet tanımlarına uymayan istisna düzenlemeler olduğu tespit edilmiştir. Buna göre, vergi gruplarını farklı yerel aktörler lehine bölen ve yeniden dağıtan yasal düzenlemelerin önemi vurgulanmış ve bu durum için bazı açıklamalar sunulmuştur. Bu doğrultuda, Osmanlı yerel yönetimi ile askerî organizasyonunun uzlaştırılması ve farklı kurumsal ve sosyal grupların uyumunun sağlanması gibi konulara odaklanılmıştır. Son olarak, vakıf topraklarında yaşayan bireylerin mirasa ilişkin uygulamaları (vasiyet, vakfetme ve hediye gibi) örnek vakalar üzerinden incelenmiştir. Serbestiyet rejimi kapsamında hukukî olan bu uygulamaların vakıf, mîrî ve bireyler arasında bazı çatışmalı mülkiyet haklarına konu olduğu gösterilmiştir.

Keywords

serbestiyet, vergi, beytülmâl, kanun, vakıf

References

• Devlet Arşivleri Bakanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emiri-Ahmed I, 2/162. Ali Emiri Mustafa II, 2/181. Cevdet-Dahiliye, 348/17370. Cevdet-Maliye, 702/28694. İbnül Emin-Maliye, 72/ 6714. Hatt-ı Hümâyun, 1399/56288. Maliyeden Müdevver Defterler, d.15450. Mühimme Defteri, 5/1254; 7/493, 1493, 1653, 1754; 19/132; 73/341; 85/410; 88/261; 92/14. Mühimme Zeyli Defteri, 18/240b/1. Tapu Tahrir Defteri, d. 23, d. 281, d. 59, d. 454, d. 506.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı, 889/59; 223/11; 1276/40.
• Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, İstanbul: Cem Yayınevi, 1995.
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, I-IX, İstanbul: Fey Vakfı, 1990-96.
• Akis, Metin, “Tahrir Defterlerine Göre 16. Yüzyılda Kilis Sancağındaki Aşiretlerin İdareleri, Nüfusları ve Yaşam Tarzları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 22/35 (2004): 9-30.
• Akyilmaz, Gül, “Bâd-ı Hevâ Vergilerine Bir Örnek: Resm-i Ârus”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 7/1–2 (1999): 115-28.
• Altınöz, İsmail, “Çingeneler”, DİA, 2020, Ek-1, 291-94.
• Barkan, Ömer L., “H. 974- 975 (M. 1567-1568) Malî Yılına Ait Bir Osmanlı Bütçesi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 19/1-4 (1960): 277-332.
• Barkan, Ömer L., XV ve XVI inci Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları: Kanunlar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1943.
• Barkan, Ömer L., “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller III: İmparatorluk Devrinde Toprak Mülk ve Vakıfların Hususiyeti”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 7/4 (1941): 906-42.
• Barkan, Ömer L., “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller-1 Şer’i Miras Hukuku ve Evlâtlık Vakıflar”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, VI/1 (1940): 156-81.
• Barkan, Ömer L., “Türk-İslam Toprak Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: Mâlikâne-Divânî Sistemi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, 2 (1939): 119-84.
• Bilgin, Arif - Fatih Bozkurt, “Bir Malî Gelir Kaynağı Olarak Vârissiz Ölenlerin Terekeleri ve Beytülmâl Mukataaları”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20 (2010): 1-31.
• Biliarsky, Ivan, Word and Power in Mediaeval Bulgaria, Leiden: Brill, 2011.
• Buzov, Snjezana, “The Lawgiver and His Lawmakers: The Role of Legal Discourse in the Change of Ottoman Imperial Culture (PhD Dissertation)”, The University of Chicago, 2005.
• Çakar, Enver, “XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliğinin İdari Taksimatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13/1 (2003): 351-74.
• Çelik, Faika, “‘Community in Motion’: Gypsies in Ottoman Imperial State Policy, Public Morality and at the Sharia Court of Uskudar (1530s-1585s)”, Montreal: McGill University Libraries, 2014.
• Çimen, Ayşegül, “Public and Private Property Claims in the Ottoman Empire: The Beytülmal and Its Institutionalization in the Early Modern Period (PhD Diss.)”, Marmara University, 2023.
• Darling, Linda T., Revenue-Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: Brill, 1996.
• Dingeç, Emine, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Ordusunda Çingeneler”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20 (2009): 33-46.
• Durmuş, Muhammed Emin, “Osmanlı Vakıf Hukukunda Mukâtaa (PhD Thesis)”, Sakarya Üniversitesi, 2020.
• Emecen, Feridun, “Baştina”, DİA, 1992, V, 135-36.
• Ergenç, Özer, Osmanlı Tarih Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Ergenç, Özer - Hülya Taş, “Assessments on Land Usufruct and Ownership in Anatolia during the 17th and 18th Centuries”, Annals of Japan Association for Middle East Studies, 23 (2007): 1-32.
• Ferguson, Heather L., The Proper Order of Things: Language, Power, and Law in Ottoman Administrative Discourses, Stanford: Stanford University Press, 2018.
• Haldon, John, “Aerikon/Aerika: A Re-Interpretation”, Jahrbuch der Oesterreichischen Byzantinistik, 44 (1994): 136-42.
• İnalcık, Halil, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• İnalcık, Halil, “Osmanlılarda Raiyyet Rüsûmu”, TTK Belleten, 23/92 (1959): 575-610.
• İnalcık, Halil, “Autonomous Enclaves in Islamic States: Temlîks, Soyurghals, Yurdluḳ- Ocaḳlıḳs, Mâlikâne-Muḳâṭa‘as and Awqāf”, History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East: Studies in Honour of John E. Woods, ed. Judith Pfeiffer - Sholeh A. Quinn, Wiesbaden: Harrassowitz, 2006:112-34.
• İnalcık, Halil, “Timar”, DİA, 2012, XLI, 168-73.
• İnalcık, Halil - Donald Quataert (ed.), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Cambridge:Cambridge University Press, 1994.
• İnalcık, Halil - Robert Anhegger, Kânûnnâme-i Sultânî Ber Mûceb-i Örf-i Osmânî -II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasaknâme ve Kânûnnâmeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• İpşirli, Mehmet, “Câbî”, DİA, 1992, VI, 529-30.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Evkaf-ı Hümâyûn Müfettişliği 1 Numaralı Sicil, haz. Salih Kahriman – Mümin Yıdıztaş, İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Eyüp Mahkemesi 182 Numaralı Sicil, LXXII, haz. Abdulkadir Altın – Salih Kahriman, İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Galata Mahkemesi 5 Numaralı Sicil, haz. Mehmet Akman, İstanbul: İSAM, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 20 Numaralı Sicil, haz. Abdullah Sivridağ at.all, İstanbul: İSAM, 2012.
• Kavanîn-i Örfiyye-i Osmânî (907 H.), Konya Koyunolu Ktp., nr. 12401.
• Kaya, Münir Yaşar, “Ömer Hilmi Efendi ve İthafu’l-Ahlâf Fî Ahkâmi’l-Evkâf İsimli Eseri (Master’s Thesis)”, Uludağ Üniversitesi, 2011.
• Kermeli, Evgenia, “Caught in between Faith and Cash: The Ottoman Land System of Crete, 1645-1670”, The Eastern Mediterranean under Ottoman Rule Crete 1645-1840, Rethimnon: Crete University Press, 2008: 17-48.
• Kılıç, Orhan, “Yurtluk-Ocaklık ve Hükûmet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 10 (1999): 119-37.
• Lewis, B., “Bād-i Hawā”, Encyclopaedia of Islam (second edition), https://doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_0986.
• McGowan, Bruce, “The Age of Âyâns 1699-1812, The Elites and Their Retinues,” An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914, ed. Halil İnalcık - Donald Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, 658-665.
• Miller, Timothy, “The Basilika and the Demosia: The Financial Offices of the Late Byzantine Empire”, Revue des Études Byzantines, 36/1 (1978): 171-91.
• Minovi, M. - V. Minorsky, “Naṣīr Al-Dīn Ṭūsī on Finance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 10/3 (1940): 755-89.
• Mundy, Martha, “Ownership or Office? A Debate in Islamic Hanafite Jurisprudence over the Nature of the Military ‘Fief’, from the Mamluks to the Ottomans”, Law, Anthropology and the Constitution of the Social: Making Persons and Things, ed. A. Pottage, Cambridge: Cambridge University Press, 2009, 143-64.
• Orbay, Kayhan, “Imperial Waqfs within the Ottoman Waqf System”, Endowment Studies, 1 (2017): 135-53.
• Ömer Hilmi Efendi, İthâfü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkāf, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1977.
• Öncel, Fatma, “Land, Tax and Power in the Ottoman Provinces: The Malikane-Mukataa of Esma Sultan in Alasonya (c.1780–1825)”, Turkish Historical Review, 8 (2017): 54-74.
• Öz, Mehmet, “XI. Yüzyılda Ladik Kazasında Mâlikâne-Dîvânî Sistemi”, Vakıflar Dergisi, 26 (1997): 65-73.
• Özel, Oktay, The Collapse of Rural Order in Ottoman Anatolia: Amasya 1576–1643, Leiden: Brill, 2016.
• Özel, Oktay, “Limits of the Almighty: Mehmed II’s ‘Land Reform’ Revisited”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 42/2, (1999): 226-46.
• Öztürk, Mustafa, “İzziye Kazasının Kuruluşu ve Milli Mücadeledeki Yeri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 24/37 (2005): 29-45.
• Öztürk, Nazif, “Mukātaalı Vakıf”, DİA, 2020, XXXI, 132-34.
• Pantık, Ramazan, “Osmanlı’da İcâreteyn Uygulaması Hakkında Yeni Değerlendirmeler”, Vakıflar Dergisi, 48 (2017): 75-104.
• Pantık, Ramazan, “Atik Valide Sultan Külliyesi (1686-1727) (Master's Thesis)”, Hacettepe Üniversitesi, 2014, 50.
• Redhouse, James, “Misaferet”, New Redhouse Turkish-English Dictionary, İstanbul: Redhouse, 1986.
• Sağlam, Figen, “Son Dönem Osmanlı Gelir Kaynaklarının Cumhuriyet Dönemi Gelir Kaynaklarıyla Mukayesesi (PhD Thesis)”, İstanbul Üniversitesi, 2011.
• Sahillioğlu, Halil, “Bâd-ı Hevâ”, DİA, 1991, IV, 416-418
• Salzmann, Ariel, “An Ancien Régime Revisited: ‘Privatization’ and Political Economy in the Eighteenth-Century Ottoman Empire”, Politics & Society, 21/4 (1993): 393-423.
• Sayılır, Şeyda Büyükcan, “Türkiye’de Konar-Göçerlerin Sosyo-Tarihsel Yapıları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19 (2013): 23-38.
• Sezer, Musa, “XVI. Yüzyılda İsmihan Sultan’a Ait Dupniçe Mülk Toprakları (Mülknâme ve Sınırnâme ile Birlikte)”, Journal of Turkish Research Institute, 62 (2018): 375-95.
• Şensoy, Fatma, “Mukataalarda Muhasebe Kayıtları ve XVII. Yüzyıl Başında Bursa Mukataası Örneği”, Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7 (2014): 211-25.
• Taylor, Malissa, Land and Legal Texts in the Early Modern Ottoman Empire: Harmonization, Property Rights and Sovereignty, London: I.B. Tauris, 2023.
• Tabakoğlu, Ahmet, Osmanlı Mali Tarihi, İstanbul: Dergah, 2020.
• Tabakoğlu, Ahmet, “Resim”, DİA, 2007, XXXIV, 582–84
• Yıldız, Kenan, 1660 İstanbul Yangını ve Etkileri: Vakıflar Toplum ve Ekonomi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017.
• Yılmaz, Hüseyin, “From Serbestiyet to Hürriyet: Ottoman Statesmen and the Question of Freedom during the Late Enlightenment”, Studia Islamica, 111/2 (2016): 202-30.