Osmanlı-Cezayir Tevârikleri Münasebetleri: Cânet Nahiyesinde Ezgar-Tevârik Kazasının Kurulması Meselesi

Year 2018, Volume: 3 Issue: 1, 15 - 28, 20.04.2018

Muhammed Tandoğan

Abstract

Cânet, Sahra ve Sudan transit ticaretinin vasıtalarından biri olup Büyük Sahra’da hâkim
güç konumdaki Ezgar Tevârikleri’nin merkezi ve Çad Gölü havzası ticaret yolunun Osmanlı
Devleti’nin kontrolü altında kalabilmesi için stratejik bir noktaydı. Dolayısıyla Osmanlı
rical-i devleti, Trablusgarp hinterlandı sınırları içerisinde kalabilmesi için bu mıntıkaya
hayati bir önem atfetmiştir. Nitekim vilâyet makamları, Fransız nüfuzunun bu topraklarda
yayılmasını engellemek ve Sahra toplumları için hayati önemi haiz çöl ticaretinin güvenliğini
sağlayabilmek için bir dizi tedbirler almıştır. Buna mukabil Fransızlar, Ezgar (Cezayir)
Tevârikleri üzerinde sürekli surette hâkimiyet hakkı talep etseler de mahalli halkın
da Osmanlı tâbiiyeti noktasında ısrarlı taleplerinden de anlaşılacağı üzere Cânet nahiyesi,
Ezgar-Tevârik namıyla Fizan Sancağı’na bağlı müstakil bir kazaya dönüştürülmüştür. Osmanlı
idari taksimatındaki konumu sabit olduğu üzere Türk toprakları içerisinde yer almaktadır.
Bu bağlamda ele alınan mesele, Büyük Sahra’daki Türk-Fransız rekabetini gözler
önüne sermesi açısından büyük önem arz etmektedir.

Keywords

Osmanlı Devleti, Ezgar Tevarikleri, Cezayir, Trablusgarp Hinterlandı, Büyük Sahra, Fizan Sancağı, Cânet, Fransa

References

• Salnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Matbaa-i Vilâyet, 1322 (1906).
• Salnâme-i Askerî (1908), Matbaa-i Askeriyye, Dersaâdet Sene-i Mâliye 1324 (1908).
• Abdurrahman Çaycı, Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911), Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum 1970.
• Abdülkadir Câmi Bey, Trablusgarb’dan Sahrâ-yı Kebîre Doğru, Nişan Babikyan Matbaası, Dersaâdet 1326.
• Abdülkadir Câmi Bey, “Cânet meselesine dair”, Sırât-ı Müstakim, C. V, S. 113, İstanbul 1326, s. 153-157.
• Ahmet Kavas, “Büyük Sahra’da Gat Kazasının Kurulması ve Osmanlı-Tevarık Münasbetleri”, Osmanlı-Afrika İlişkileri, Kitabevi, İstanbul 2011, s. 263-302.
• Ali Sâib, Coğrafyâ-yi Mufassâl: Memâlik-i Devlet-i Osmâniyye, Ebuzziyâ Matbaası, Kostantiniyye 1304.
• Anonim, el-Hulelü’l-Mevşiyye fî Ahbâri’l-Merrâkuşiyye, thk. Süheyl Zekkâr-Abdülkâdir Zemâme, Dârü’r-Reşâdi’l-Hadîse, Dârülbeydâ 1979.
• Bruce S. Hall, A History of Race in Muslim West Africa, 1600-1960, African Studies: 115, Cambridge University Press, New York 2011.
• C. H. Pellat, “Ahaggar”, The Encyclopaedia of Islam, C. I, H. A. R. Gibb vd. (Eds.), E. J. Brill, Leiden 1986, s. 254-255.
• Cengiz Orhonlu, “Osmanlı-Bornu Münâsebetine Âid Belgeler” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1969, S. 23, s. 111-130.
• Ebü’l-Muzaffer Recep, Trablus Ahvali, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaası, İstanbul 1327.
• Edmond Bernus, “Montagnes touarègues: Entre Maghreb et Soudan: le ‘fuseau touareg’”, Montagnes du Sahra: revue de géographie alpine, nu. 1, 1991, s. 117-130.
• G. Yver - R. Capot-Rey, “Ayir”, The Encyclopaedia of Islam, C. I, H. A. R. Gibb vd. (Eds.), E. J. Brill, Leiden 1986, s. 307.
• Henri Duveyrier, Exploration du Sahara - Les Touaregs du Nord, Challamel Ainé, Paris 1864.
• Henri Lhote, Les Touareg du Hoggar, Payot, Paris 1955.
• Jacques Hureiki, Essai sur les origines des Touaregs, Éditions Karthala, Paris 2003.
• James Willard, es-Sahrâü’l-Kübrâ, Mektebetü’l-Fercânî, Trablusgarp t.y.
• Jean Pommerol, Among the Women of The Sahara, çev. N. D’Anvers, Hurst and Blackett, London 1900.
• Jeremy Keenan, “Ethnicity, regionalism and political stability in Algeria’s Grand Sud”, The Journal of North African Studies (JNAS), C. 8, S. 3-4, 2003, s. 67-96.
• Kolağası Ali - Mirliva Ahmed Nuri, Afrikâ-yi Osmanî’den Trablusgarb ve Bingazi ve Fizan’a Dair Malumat, İÜTY: 5002, İstanbul 1301.
• Lieutenant Paulhiac, Promenades Lointaines Sahara, Niger, Tombouctou, Touareg, Librairie Plon, Paris 1905.
• Lt. G. Gardel, Les Touareg Ajjer, Éditions Baconnier, Alger 1961.
• Marceau Gast, “The History of Sovereignty Among the Kel Ahaggar”, The Nomadic Alternative, ed. Wolfgang Weissleder, Mouton Publishers, Cambridge 1978, s. 201-214.
• Marceau Gast, “Ajjer, Azger, Adjer”, Encylopédie Berbére, C. III, s. 388-396.
• Marceau Gast, “Djanet-L’Histoire récente”, Encylopédie Berbére, C. XVI, s. 2384-2390.
• Marceau Gast, “Imenân”, Encyclopédie Berbére, C. XXIV, s. 3686-3694.
• Mehmed Nuri - Mahmud Naci, Trablusgarb, Tercümân-ı Hakikat Matbaası, İstanbul 1330.
• Muhammed Saîd el-Gaşşât, et-Tavârık: Arabu’s-Sahrâi’l-Kübrâ, 5. Baskı, ed- Dâru’l- Arabiyye li’l-Mevsûât, Beyrut 2008.
• Muhammed Tandoğan, “Afrika’nın Kuzeyini Güneyinden Ayıran Toplum Tevârikler ve Stratejik Konumları”, Basılmamış Doktora Tezi, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2015.
• Mustafa Hoca, Târîhu Fîzân, thk. Hubeyb Vidâa el-Hısnâvî, el-Cemâhiriyyetü’l- Arabiyyeti’l-Lîbiyyeti’ş-Şa’biyyeti’l-İştirâkiyye, Trablus 1979.
• Nora Lafi, “Ghadames Cite-Oasis Entre Empire Ottoman et Colonisation”, La Libia tra Mediterraneo e mondo Islamico, yay. haz. Ederico Cresti, Giuffrè Editore, Milano 2006, s. 55-69.
• Olcay Özkaya Duman, “Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Parlemento Yaşamında Muhalif Bir Mebus “Cami Baykut””, Tarihin Peşinde -Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi-, 2015, S. 13, s. 381-406.
• Orhan Koloğlu, Osmanlı Meclislerinde Libya ve Libyalılar, Boyut Kitapları, İstanbul 2003.
• Pierre Gentil, Confins Libyens, Lac Tchad, Fleuve Niger, Charles-Lavauzelle, Paris 1946.
• Rouard de Card, La France et la Turquie dans le Sahara Oriental, A. Pedone, Paris 1910.
• Sâdık el-Müeyyed, Afrika Sahrâ-yi Kebîri’nde Seyahat, Âlem Matbaası, İstanbul 1314.
• Sami Çölgeçen, Sahra-yı Kebir’i Nasıl Geçtim?, Yay. haz. Ömer Hakan Özalp, Ark Kitapları: 72, Özgü Yayınları, İstanbul 2013.
• Sami Çölgeçen, “Afrika Müslümanlarından Tevârik kabilesi”, İttihâd-ı İslâm, nu. 1, 4 Kânunuevvel 1324 (17 Aralık 1908), s. 6-7.
• Souleymane Diallo, “Pastoral Nomadic Tuareg in Transition: the Case of Igorareine Tuareg in Echagh, Northern Mali”, Thesis of Master of Philosophy in Visual Culture Studies,Faculty of Social Sciences, University of Tromsø, Norway 2008.