The Science of Tafsīr in Jami' al-'Ulum by Fakhr al-Dīn al-Rāzī

Year 2020, , 1828 - 1853, 30.06.2020

Mehmet Çiçek

https://doi.org/10.15869/itobiad.703620

Abstract

In Islamic thought, many works have been done regarding the classification of the sciences. These works may have different manners and wording styles. One of these is the type of works called anmudhaj which we may also describe as samples or examples. The Anmudhaj type of works are subject-centered and an example of the early period Anmudhaj is the Persian work called Hada'iq al-anwar fi haqa'iq al-asrar or with its well-known name, Jami' al-'Ulum, by Fakhr al-Dīn al-Rāzī. In this work, the author examined sixty different sciences in total divided as naqli and aqli. In this article, we will examine the science of Tafsīr which is the 8th science of the work. Rāzī examined the science of Tafsīr in three different parts as explicit issues, implicit issues, and imtihān. He examined three issues in each part and nine issues in total. Under the title of the explicit issues, he examined basmala, al-huroof al-muqatta’ah and the corresponding of ʾalif to hamzah. Under the title of the implicit issues, he examined the 63rd Āyah of Ṭāʾ Hāʾ which carried some sort of problems according to him, the 190th Āyah of al-ʾAʿrāf and some problems regarding the 37th Āyah of al-ʾAḥzāb and answers to them. Finally, in the imtihān chapter, he gave three Āyah-centered questions and answered them.

Keywords

Tafsīr, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Jami' al-'Ulum, Hada'iq al-anwar fi haqa'iq al-asrar, Anmudhaj al-‘Ulum, Mafāṭīḥ al-ghayb

Fahreddîn er-Râzî’nin Câmi‘u’l-‘Ulûm’unda Tefsir İlmi

Abstract

İslam düşüncesinde ilim tasnifine yönelik birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar farklı tarz ve üslupları barındırabilmektedir. Bunlardan biri numuneler/örnekler olarak ifade edebileceğimiz enmûzec/unmûzec türü eserlerdir. Meseleler merkezinde oluşturulan enmûzeclerin erken dönem örneklerinden biri de Fahreddîn er-Râzî’ye ait Ḥadâiḳu’l-envâr fî haḳāiḳi’l-esrâr veya meşhur ismiyle Câmi‘u’l-‘ulûm adlı Farsça eserdir. Müellif bu eserde naklî ve aklî ilimler şeklinde toplam altmış ilmi incelemiştir. Biz bu makalede eserin sekizinci ilmi olan tefsir ilmini inceleyeceğiz. Râzî, tefsir ilmini açık-kapalı meseleler ve imtihan şeklinde üç kısımda ele almıştır. Her bir kısımda üç mesele olmak üzere toplam dokuz meseleyi konu edinmiştir. Buna göre açık meseleler başlığında besmele, hurûf-ı mukatta‘a ve elif ifadesinin hemze’ye karşılık gelmesini incelemiştir. Kapalı meseleler kısmında bir takım müşkilleri barındırdığını düşündüğü Tâhâ sûresi 63. âyet, el-A‘râf sûresi 190. âyet ve el-Ahzâb sûresi 37. âyete dair problemleri ve bunlara dair cevapları işlemiştir. Son olarak imtihan kısmında âyet merkezli üç soru sorup cevaplarını vermiştir.

Keywords

Tefsir, Fahreddîn er-Râzî, Câmi‘u’l-‘ulûm, Ḥadâiḳu’l-envâr fî haḳāiḳi’l-esrâr, Enmûẕecu’l-‘ulûm, Mefâtîḥu’l-gayb

References

• Âl Dâvud. (1388h). Mukaddime. Câmiu’l-‘ulûm: Sittîni (s. 1-48) içinde. Tahran: Bünyâd-i Mevkûfât-i Doktor Mahmud Efşar Yezdî. Altaş, E. (2013). Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi. Ö. Türker, O. Demir (Yay. haz.). İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî içinde (s. 91-164). İstanbul: İSAM Yayınları. Altaş, E. (2019). Fahreddin er-Râzî’nin İlimler Ansiklopedisi: Câmi‘u’l-‘ulûm ya da Hadâiku’l-envâr. M. Arıcı. (Yay. haz.). İlimleri Sınıflamak (s.93-144) içinde. İstanbul: Klasik Yayınları. Arıcı, M. (Yay. haz.). (2014). Felsefe Tıp ve Tarih. İstanbul: Klasik Yayınları. Arıcı, M. (Yay. haz.). (2019). İlimleri Sınıflamak. İstanbul: Klasik Yayınları. Bağdatlı İsmail Paşa. (1955). Hediyyetü’l-ârifin: Esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Lübnan, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî. Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mesud. (1989). Me‘âlimü't-tenzîl. 8 Cilt. Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum‘a Damîriyye, Süleyman Müslim el-Harş. Riyad: Daru Taybe. Brown, E. G. (2005). Târîḫu’l-edeb fî İrân. 4 Cilt. Çev. İbrahim Emin eş-Şevâribî. Kâhire: Meclisü’l-A’la li’s-sekâfe. Çiçek, M. (2019a). Mehmet Şah Fenârî'nin "Enmûzecü'l-Ulûm" Adlı Eserinde Tefsir İlmi. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 5/2, 248-284. Çiçek, M. (2019b). Mehmet Şah Fenârî ve Enmûzecü’l-Ulûm’u. M. Arıcı. (Yay. haz.). İlimleri Sınıflamak içinde (s. 239-276). İstanbul: Klasik Yayınları. Demir, H. (Haziran 2019). İlimler Tasnifi Literatür Denemesi. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1, 48-89. el-‘Alvânî, Tâhâ Câbir. (2010). el-İmâm Fahreddîn er-Râzî ve Musannefâtuhu. Kâhire, Mısır: Dâru’s-selâm. El-‘Azam, Muhammed Cemil. (1326h). ‘Uḳūdu’l-Cevher. Beyrut: Matbaatü’l-Ehliyye. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (1346h). Câmiu’l-‘ulûm. Nşr. Muhammed Hüseyin Tesbîhî. Tahran: Kütüphane-i Esedî. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (1388h). Câmiu’l-‘ulûm: Sittîni. nşr. Seyyid Ali Âl Dâvûd Tahran: Bünyâd-i Mevkûfât-i Doktor Mahmud Efşar Yezdî. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (1498). Câmi‘u’l-‘ulûm. Topkapı Kütüphanesi, III. Ahmet Kitaplığı, numara 2385. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (1568). Ḥadâiḳu’l-envâr fî haḳāiḳi’l-esrâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, numara 2559. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (1906). Câmiu’l-‘ulûm. nşr. Mirza Muhammed Han Bombay: Matbaa-i Muzafferî. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (1981). Tefsîru’l-Faḫri’r-Râzî. 32 Cilt. Beyrut, Lübnan: Dâru’l-Fikr. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (732h). Ḥadâiḳu’l-envâr fî haḳāiḳi’l-esrâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, numara 1759. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (738h). Câmi‘u’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, numara 2205. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (866h). Câmi‘u’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, numara 3832. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (933h). Ḥadâiḳu’l-envâr fî haḳāiḳi’l-esrâr. Çorum İl Halk Kütüphanesi, numara 3120. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (952h). Câmi‘u’l-‘ulûm. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Beyazıt, numara 3696. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (t.y.). Câmi‘u’l-‘ulûm. Nuruosmaniye Kütüphanesi, numara 3760. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (t.y.). Câmiu’l-‘ulûm. Taşkent: Abdurrahman b. el-Hac Muhammed Sadık ve Şürekası. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (t.y.). Ḥadâiḳu’l-envâr fî haḳāiḳi’l-esrâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah, numara 1131. er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddîn. (t.y.). Kitâbu Câmi‘i’l-‘ulûm. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Arapça Yazma Eserler, numara 4269. Gazzâlî, Ebû Hâmid. (1997). el-Vasît fi’l-Mezheb. 7 Cilt. Nşr. Muhammed Muhammed Tamir. Kahire, Mısır: Dâru’s-selâm. Gürbüz, M. (2011). “Alaeddin Tekiş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 40. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Hansârî, Muhammed Bakır b. Zeynelabidin b. Ca‘fer el-Musevi. (1390h). Ravẓâtu'l-cennât fi aḥvâli'l-‘ulemai ve's-sâdât. Nşr. Esedullah İsmailiyyan. 8 Cilt. Tahran, Kum: Mektebetu İsmailiyyan. ‘Irâkī, Ahmet Tâhirî. (1986). Zindegî Faḫr-i Râzî. Ma‘ârif. III/1, 5-28. İbn Ebî Usaybi‘a, Ebü’l-Abbas Muvaffakuddîn Ahmed b. Kâsım. (t.y.). ‘Uyûnu’l-enbâ fî tabaḳāti’l-etıbbâ. Thk. Nizar Rıza. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat. İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. (1978). Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zaman. 8 Cilt. Nşr. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır. İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. (1986). Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. 10 Cilt. Nşr. Abdülkādir Arnaūt ̶ Mahmûd Arnaūt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr. İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. İbrâhim. (2005). İḫbâru’l-‘ulemâ fî aḫbâri’l-ḥükemâ. Nşr. İbrahim Şemseddin. Beyrut, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. Kannevcî, Sıddık Hasan. (1978). Ebcedü’l-ulûm. Nşr. Abdülcebbâr Zekkâr. Dımaşk, Suriye: Menşûrâtu vizârati’s-sekāfe. Kaplan, H. (2001). Fahreddin Râzi Düşüncesinde Ruh ve Ahlak. (Doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. YÖK Tez Merkezi Veri Tabanı’ndan erişildi. (No: 100185). Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. (t.y.) Keşfu’ẓ-ẓunun ‘an esami’l-kutub ve’l-funun. 2 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-turasi’l-arabi. Kukam, er-Reşîd. (2005). et-Tefkîru’l-felsefî ledâ Fahreddin er-Râzî ve nakdühü li’l-felâsifeti ve’l-mütekellimîn. (Doktora Tezi). Cezayir Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri. Erişim Adresi: http://www.riyadhalelm.com/researches/11/12_tafkir_falsafi_razi.pdf Kurtuluş, Rıza. (1993). “Câmiu’l-Ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 7. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Mâyil-i Herevî. (1965). Şerḥ-i Ḥâl ve Zindegi ve Münâzarât-i İmam Faḫreddîn Râzî. Kabil : Vizâret-i Efkâr ve Tenvîr. Mehmet Şah Fenârî. (1087h). Enmûẕecu’l-‘ulûm. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, numara 897. Mehmet Şah Fenârî. (1095h). Enmûẕecu’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, numara 2783. Mehmet Şah Fenârî. (1181h). Enmûẕecu’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa, numara 482. Mehmet Şah Fenârî. (827ah). Enmûẕecu’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, numara 2781. Mehmet Şah Fenârî. (827bh). Enmûẕecu’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, numara 2782. Mehmet Şah Fenârî. (t.y.). Enmûẕecu’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, numara 3677. Muhammed Takî Bahâr. (1349h). Sebk-i şinâsî yâ târîh-i tetavvur-i nesr-i Fârisî. 3. Baskı. 3 Cilt. Tahran, İran: Kitabhâ-yı Peresto. Pürcevâdî, Emîr Hüseyin. (1372h). İlm-i Mûsika ber girifte ez Câmi‘u’l-‘ulûm Fahreddin Râzî. Ma‘ârif. 29-30, 88-110. Pürcevâdî, Rıza. (1379h). Risâle-i Tedbîr-i Menzil der Câmi‘u’l-‘ulûm Fahri Râzî. Ma‘ârif. 17/1, 23-52. Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. (2000). el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmet Arnaut, Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut, Lübnan: Dâru İhyâi’t-türâsî’l-arabî. Sonja Brentjes. (1988-1989). Das Kapitel ‘ilm al-ariṯmāṭīqī aus der persischen Wissenshafts-Enzyklopädie von Faẖrad-Dīn ar-Rāzī’s. PERSICA. 13, 77-105. Sübkî, Ebû Nasr Taceddîn İbnü’s-Sübkî Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. (t.y.) Tabaḳātü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ. Thk. Mahmûd Muhammed Tanahi, Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-arabiyye. Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. (2001). Câmiu’l-beyân an tevîl-i âyi’l-Kur’ân. 24 cilt. Nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetü’r-risâle. Tacbahş, Hasan. (1378h). Risâle el-fellâhe İmâm Fahreddin Râzî. Ferhengistân-ı ‘ulûm. 12, 81-92. Tacbahş, Hasan. (1393h). Kitâb-ı Târih-i Dâmpizişkî ve Pizişkî İran. 3 Cilt. Tahran: Müessese-i Çâb ve İntişârât-ı Dânişgâh-ı İran. Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. (1985). Miftâḥu’s-se‘âde ve Misbâḥu’s-siyâde. 3 Cilt. Beyrut, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye. Türker, Ö. (2011). İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3 (22), 533-556. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusosyoloji/issue/512/4673. Vahidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nisâbûrî. (2019). Esbâb-ı Nüzûl. Necdet Çağıl, Necati Tetik. İstanbul: Ketebe Yayınevi. Yılmaz, S. (2018). Fahreddin er-Râzî’nin Câmi‘u’l-‘ulûm Adlı Eserinde Siyaset İlmi. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11, 377-381. Yılmaz, S. (2019). Fahreddin er-Râzî’nin Câmi‘u’l-Ulûm Adlı Eserinde Ahlak ilmi ve Ev Yönetimi. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi III/2, 162-172. Zehebî. Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1985). el-‘İber fi ḫaberi men gaber. 4 cilt. Thk. Ebû Hacer Muhammed Zaglul. Beyrut, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye. Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ömer. (1998). el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-tevil. 6 Cilt. Nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz. Riyad: Mektebetü’l-ubeykân. Zerkân, Muhammed Salih. (1963). Faḫreddîn er-Râzî ve Arâuhu’l-Kelâmiyye ve’l-Felsefiyye. Kâhire: Dâru’l-Fikr. Zirikli, Hayreddin. (2002). el-A‘lâm: Kamûsu terâcimi li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ. 15. Bs. Beyrut: Daru’l-ilm li’l-melâyîn.