Osmanlı İmparatorluğu’nda Su Arzı ve Çeşitliliğinin Sağlanmasında Bir Yöntem: Artezyen Kuyuları

Year 2025, Volume: 14 Issue: 2, 887 - 910, 30.06.2025

H. İbrahim Gül

https://doi.org/10.15869/itobiad.1627627

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu’nda su ile ilgili üretilen bilimsel çalışmalar genellikle İstanbul ile sınırlı kalmıştır. Dersaadet’in su ihtiyacının karşılanması stratejik bir öneme sahiptir. Günümüzde su arzı, su ihalesi, kaynak sular, vakıf sular ve şirket suları ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Bununla birlikte kuyu suları Osmanlı vakıf sisteminde önemli bir yer tutar. Ancak bu çalışmaların hiçbirinde artezyen kuyularına değinilmemiştir. Dolayısıyla artezyen kuyuları ile su arzı ilk defa bu çalışmada ortaya konmuştur. Konunun anlaşılması için öncelikle Osmanlı su kaynakları ve su sağlama yöntemlerine kısaca değinilmiş sonra ana gövdeyi oluşturan artezyen kuyuları ile su konusu işlenmiştir. Ana kaynak olarak Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nde bulunan Osmanlı arşiv belgeleri temel alınmış ve artezyen kuyularının su sorunun giderilmesindeki katkısı gösterilmeye çalışılmıştır. Diğer kaynaklar ise İstanbul Su Külliyatı ve su alanında yapılmış tez, kitap ve makalelerden yararlanılmıştır. Çalışma sonrasında özellikle Osmanlı Arap yarımadasında kuyu suyunun ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Libya, Yemen, Suriye, Irak gibi bölgelerde yapılan artezyen çalışmaları suya erişimde önemli bir rol oynamıştır. Bununla birlikte artezyen kuyuları başta İzmir, İstanbul ve Selanik olmak üzere diğer şehirlerde su açığını kapamada destek olmuştur. Önceleri ihtiyaçtan açılan bu kuyular daha sonra 20. yüzyılla birlikte bir sektör haline gelmiş ve müteşebbisler tarafından bir ticari faaliyet haline dönüştürülmüştür. “Artezyen Kuyuları Hafriyatı ve Maadin-i Sondaj Ameliyatı Osmanlı Anonim Şirketi” bu alanda faaliyet yürüten bir şirket olarak hicri 1263 miladi 1918’de kurulmuştur. Bu şirket %100 yerli sermaye yapısı ile dikkat çekmektedir. Şirket ortakları tamamı farklı meslek gruplarından oluşan Türklerdir. Osmanlı su meselesi ağırlıklı olarak İstanbul üzerinden araştırıldığından ve su ile ilgili birkaç çalışma olmasına rağmen İmparatorluğun genelinde su arzının

Keywords

Su , Artezyen Kuyusu , Arz , Osmanlı

A Method For Ensuring Water Supply And Diversity in the Ottoman Empire: Artesian Wells

Abstract

Scientific studies on water in the Ottoman Empire were generally limited to Istanbul. Meeting the water needs of Dersaadet has a strategic importance. Today, studies have been conducted on water supply, water tenders, spring waters, foundation waters and company waters. However, wells waters hold an important place in the Ottoman foundation system. Yet, none of these studies have addressed artesian wells. Therefore, the supply of water with artesian wells is presented for the first time in this study. To provide context, Ottoman water resources and water supply methods are briefly mentioned, followed by a discussion of artesian wells, which form the main body of the work. Ottoman archival documents in the Presidency State Archives serve as the primary source, and the contribution of artesian wells to solving the water problem is highlighted. Other sources include the Istanbul water compendium and theses, books, and articles on water. The study reveals the significance of well water, particularly in the Ottoman Arabian Peninsula. Artesian well projects in regions like Libya, Yemen, Syria, and Iraq played a crucial role in accessing water. Additionally, artesian wells supported efforts to address water shortages in other cities, notably Izmir, Istanbul, and Thessaloniki. Initially opened out of necessity, these wells later became a sector in the 20th century and were transformed into a commercial activity by entrepreneurs. The 'Ottoman Joint Stock Company for Artesian Well Excavation and Mining Drilling Operations' was established in 1918 (AH 1263) as a company operating in this field. This company is notable for its 100% domestic capital structure. The shareholders of the company were all Turks from various professional backgrounds. Since the Ottoman water issue has been predominantly researched through the lens of Istanbul, and despite a few studies on water, a comprehensive study showing how water supply was provided throughout the Empire has not yet been conducted."

Keywords

Water , Artesian Well , Supply , Ottoman

References

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 3258/244333, (Muharrem 1326-16 Şubat 1323 [29 Şubat 1908]).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 3628/ 272040, (18 Ağustos 1325 [31 Ağustos 1909]).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 306/22932, (17 Temmuz 1309 [29 Temmuz 1893]).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 27/554511, (1311 [13 Mart 1895]).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 852/63879, (3 Teşrini Evvel 1312 [15 Ekim 1896]).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 727/554511, (30 Kanun-u Evvel 1311 [11 Ocak 1896]).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası. 306/22932, (25 Rebi- ül evvel 1311 [6 Ekim 1893]).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 306/22932, (7 Eylül 1309, 19 Eylül 1893).
• BOA. BEO. (Bâb-ı Âli Evrak Odası). 306/22932, (17 Temmuz 1309 [29 Temmuz 1893]). BOA. DH-MUİ. (Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye). 6/49, (27 Ağustos 1325 [9 Eylül 1909]).
• BOA. DH-SYS. (Dahiliye Siyasi Kısım). 38/6 (14 Teşrini Sani 1326 [27 Kasım 1910]).
• BOA. DH-UMVM. (Dahiliye Nezareti Umur- Mahalliye ve Vilayet Müdürlüğü Evrakı). 24/47, (25 Kanuni Evvel 1330 [Ocak 1915]).
• BOA. DH-UMVM. (Dahiliye Nezareti Umur- Mahalliye ve Vilayet Müdürlüğü Evrakı). 29/9, (21 Eylül 1335 [21 Eylül 1919]).
• BOA. DH-UMVM. (Dahiliye Nezareti Umur- Mahalliye ve Vilayet Müdürlüğü Evrakı). 120/49, (19 Haziran 1333 [19 Haziran 1917]).
• BOA. HR. MKT. (Hariciye Mektubi Kalemi). 798/32, (Cemaziyel Ahir 1290 [27 Temmuz 1873]).
• BOA. HR. İD. (Hariciye İdare). 1169/24, (16 Temmuz 1331 [29 Temmuz 1915]).
• BOA. İ. DH. (İradi Dahili). 1231/96451, (20 Haziran 1307 [13 Haziran 1891].
• BOA. İ. DH. (İradi Dahili). 1315/25, (4 Nisan 1314 [16 Nisan 1898]).
• BOA. İ. DH. (İradi Dahili). 46622 (15 Ca 1290, [11 Temmuz 1873]).
• BOA. İ.HUS. (İradi Hususi). 39/13. (Temmuz 1895). BOA. İ.HUS. (İradi Hususi). 1323/68, (22 Şaban 1323 [22 Ekim 1905]).
• BOA. MV. (Meclisi Vükela Mazbataları). 132/35. Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen Kitabı 236.
• BOA. ŞD. (Şura-yı Devlet). 1249/39, (26 recep 730[15 Mayıs 1330]).
• BOA. ŞD. (Şura-yı Devlet). 1249/39, (5 Mart 1330 [18 Mart 1914]).
• BOA. ŞD. (Şura-yı Devlet). 1263/10, (12 Ağustos 1334 [12 Ağustos 1918]).
• BOA. ŞD. (Şura-yı Devlet). 1263/10, (6 Mart 1334 [6 Mart 1918]).
• Bostan, M. H. (2008). Said Halim Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt 35. ss. 557- 560). İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Bozkurt, N. (2009). Sarnıç. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt 36. ss. 158-159). İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Doğan, M. S. (2004). İslam Su Medeniyeti ve Konya Suları. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları. (Dijital ortama aktarılması 2009).
• Carter, O. C. (1893). Artesian wells. The Sanitarian (1873-1904), 31(288), 414.
• Chamberlin, C. T. (1885). The Requiside And Qualifing Conditions of Artesian Well. Washington: Goverment Printing Office.
• Collingridge, W. (1909). Water supply from artesian wells in the city. Public Health, 23, 373-375.
• Colorado General Assembly, (1864). "To Incorporate the Colorado and Denver Artesian Well Company." Session Laws 1861-1900. 349. https://scholar.law.colorado.edu/session-laws-1861-1900/349.
• Cox, W. G. (1869). Artesian Wells As a Means of Water Supply. Brisbane: Sapsford Co.1-131.
• Crow, J. (2015). Bizans Konstantinopolis’in Su Tedarik Sistemi. Antik Çağdan Günümüze İstanbul Ansiklopedisi içinde. (Cilt: 6. ss. 44-55). İstanbul, İstanbul Kültür A.Ş: Antik Çağdan 21. Yüzyıla İstanbul Ansiklopedisi.
• Ceviz, N. (2011). Libya Tarihine Kısa Bir Bakış. Ortadoğu Analiz, 3(27), 80-90.
• Çeçen, K. (1988). Sinan’ın Yaptığı Su Tesisleri, İstanbul: https://macıkerisim.fsm.edu.tr. Erişim Tarihi: 30.04.2025.
• Çobanoğlu, A. V. (2009). Sarnıç. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt 36. ss. 159-161). İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Darley, C.W. (1884). Drıllıng And Borıng Artesıan Wells, As Practısed In The Unıted States Of Amerıca. Sydney: Thomas Rıchards, Government Prınter.
• Davıs, S. N., and Wıest, R. J.M. DE. (1966). Hydrogeology. New York: John Wiley & Sons.
• Ebuzziya T. https://pdfcoffee.com/, Erişim Tarihi: 05. 07. 2023.
• Germanya Han, https://tr.wikipedia.org/wiki/Germanya_Han, Erişim Tarihi: 04.12. 2023.
• Germanya Han, http://turkiyenintarihieserleri.com./ Erişim Tarihi: 05.12. 2023. Gül, H. İ. (2009). Terkos su şirketi. Yayınlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Günergun, F. (2023). Bi’t Tecrübe İsbat: On Dokuzuncu Yüzyıl İstanbul’unda Deney ve Fizik Aletleri Üzerine Notlar (1809186). Osmanlı Bilim Araştırmaları 24(2), 757-758.
• İloğlu, A. S. (1964). Türkiye’de Zirai Kredi ve T.C. Ziraat Bankası. Sosyal Politika Konferansları Dergisi, 89-118.
• İstanbul Su Külliyatı XXIII. (2002) Vakıf Su Defterleri Avrupa Yakası Suları 1 (1603-1826). İstanbul: İBB İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları.
• İstanbul Su Külliyatı XIII. (2002). Vakıf Su Tahlilleri 1 19 ve 20 Yüzyılda İstanbul Suları İstanbul: İBB İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları.
• İstanbul Su Külliyatı XIV. (2002). Vakıf Su Tahlilleri 2 Su Hukuku ve Teşkilatı, İstanbul: İBB İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Jiang, X.-W., Cherry, J., and Wan, L. (2020). Flowing wells: terminology, history and role in the evolution of groundwater science. Hydrol. Earth Syst. Sci., 24, 6001–6019.
• Kayapınar, H. (2002). Kuyuculuk, TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 26, ss. 510-513. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Martal, A. (1988). XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su-Yolculuk. Belleten, 52 (205), 1585-1654.
• Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen. (2008). 174. 44 nolu belge İ. DH (İradi Dahili). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Osmanlı Belgelerinde Trablusgarp. (2013). 199-313. 61 ve 101 Belgeler, AYN.d, 915/s.25. İ. DH (İradi Dahili). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Pierre T, (2009). Puits artésien alimentant une cressonnière dans l'extrême Ouest de l'Artois, Brêmes (près d'Ardres), Pas de Calais, Planet Terre- ISSN 2552-9250, https://planet-terre.ens-lyon.fr/ressource/Img265-2009-03-09.xml Nappes captives et puits jaillissants / artésiens.
• Sağır, Y. (2016). Osmanlı Su Vakıfları. Tarihin Peşinde‐Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi,15, 445-473.
• Şafak, A. (1989). Akar. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt. 2., ss. 221). İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Tabakoğlu, A. (2017). Osmanlı Dönemi İstanbul Su Tarihi. İstanbul: Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2015). Osmanlı İstanbul’unda Su Tarihi. Antik Çağdan 21.yüzyıla İstanbul ansiklopedisi içinde. (Cilt 6. ss. 82-117). İstanbul, Kültür A. Ş: Antik Çağdan 21. Yüzyıla İstanbul Ansiklopedisi.
• TDK Sözlüğü, İskandil Maddesi. https://sozluk.gov.tr/Erişim Tarihi: 04.12.2023.
• TDK Sözlüğü, Maslak maddesi. https://sozluk.gov.tr/Erişim Tarihi: 04.12.2023.
• Tümer, G. (1992). El Biruni. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt 6. ss. 206-215). İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Uzun, A. (2015). İstanbul’un İaşesi. Antik Çağdan 21.yüzyıla İstanbul ansiklopedisi içinde. Antik Çağdan Günümüze İstanbul Tarihi. (Cilt 6., ss. 56-80). İstanbul, Kültür A. Ş: Antik Çağdan 21. Yüzyıla İstanbul Ansiklopedisi.
• Yıldız, D., ve Özdemir Ö. (2014). Osmanlıda Su Hizmetleri Yönetimi, İstanbul: https://hidropolitikakademi.org
• Yurdakul, İ. (1998). İstanbul Suları İçinde Terkos Gölü ve Bazı Suların İçme Suyu Olarak Kullanılmasına Dair Raporlar. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul Araştırmaları 7.
• Well Sinking—Artesian Wells. (1852). Scientific American Magazine, 8(11), 88.