“A century in the cinema” or the centenary of Turkish cinema: some pretexts for not approaching the history of early Turkish cinema from the perspective of the new film history

Year 2025, Volume: 14 Issue: 2, 1069 - 1090, 30.06.2025

Tunç Yıldırım

https://doi.org/10.15869/itobiad.1681817

Abstract

In 2014, the 100th anniversary of Turkish cinema has been prestigiously celebrated at the Antalya International Film Festival with the publication of a collective work entitled A Century in the Cinema: A Gift for the 100th Anniversary of Turkish Cinema. Fifty-two authors have mixed the scientific discourse with the cinephilic discourse in this historical book that mixes the thematic, political, economic, social, feminist, scenaristic, film-centric, authoristic, anecdotal and didactic approaches to the detriment of a historian approach that could problematize the sources, methods, objects and writing of the traditional history of Turkish cinema. In this heterogeneous work, four authors have only been interested only in “the beginning of cinema in Turkey” by building their historical objects from a narrative and rehabilitating discourse rather than descriptive and demonstrative. Their relationship to non-filmic archives has to be criticized because they often favour the use of secondary documents when compared to the primary sources. Their reliance on secondary sources and non-filmic archives is criticized, as they often prioritize memoirs, testimonies, and late-published scholarly writings over primary sources. This approach perpetuates a traditional, nationalistic historiography that emphasizes chronological milestones and foundational myths rather than critical historiographical analysis. The aim of this article is to analyse the implied ideas and the research tools used by these historians on the early Turkish cinema through a corpus of four texts taken from this work. The objective is, therefore, to question the scientific competence and empirical verifiability of these texts by comparing them to the methodological and epistemological principles of the concept of “the new film history”.

Keywords

Centenary of Turkish Cinema, Historiography of Cinema, Historiographical Operation, Michel de Certeau, Early Cinema, New Film History

“Sinemada bir Yüzyıl” ya da Türk Sinemasının Yüzüncü Yılı: Erken Dönem Türk Sinemasının Tarihine Yeni Sinema Tarihi Açısından Yaklaşmamanın Bazı Bahaneleri

Abstract

2014 yılında Türk sinemasının yüzüncü yılı, Uluslararası Antalya Film Festivali’nde Sinemada Bir Asır: Türk Sinemasının 100. Yılına Armağan başlıklı kolektif çalışmanın yayınlanmasıyla itibarlı şekilde kutlandı. Elli iki yazar; tematik, politik, ekonomik, sosyal, feminist, senaryo merkezli, film merkezli, auteurist (yönetmen merkezli), anekdotik ve didaktik yaklaşımları harmanlayan bu sinema tarihi kitabında, tarihsel yaklaşımın zararına olacak şekilde bilimsel söylemi sinemasever söylemle karıştırarak geleneksel Türk sinema tarihinin kaynaklarını, yöntemlerini, nesnelerini, sorunlarını, dönemselleştirmelerini ve yazımını sorunsallaştıramadı. Üstelik bu heterojen çalışmaya katkı sunan sadece dört yazar, tarihsel nesnelerini betimleyici ve kanıtlayıcı olmaktan ziyade anlatısal ve rehabilite edici bir söylemden inşa ederek, kendilerinden önceki araştırmacıların ele aldıkları “Türkiye’de sinemanın başlangıcı” meselesi ile ilgilendi. Onların filmsel olmayan arşivlerle olan ilişkileri genellikle birincil kaynaklar yerine ikincil belgelerin kullanımını tercih ettikleri için eleştirel yöntemin süzgecinden geçirilmelidir. Söz konusu dört yazarın ikincil kaynaklara veya filmsel olmayan kaynaklara güvenmeleri sorunsallaştırılmalıdır çünkü onlar; genellikle birincil kaynaklara kıyasla anılara, tanıklıklara ve geç yayınlanmış akademik yazılara öncelik vermektedir. “Yeni sinema tarihi” paradigmasına hiç uygun düşmeyen bu yaklaşım, eleştirel tarih yazımı çözümlemesinden ziyade yerleşik Türk sinema tarihyazımı anlatılarındaki kronolojik kilometre taşlarını, ilkleri, öncüleri, başlangıç yani big-bang arayışını ve temel mitleri vurgulayan, pekiştiren geleneksel, ulusalcı bir tarih yazımını sürdürmektedir. Bu metinlerin, sinema/film araştırmaları disiplininin kurumsallaştığı Batı üniversitelerinde ortaya çıkan, yerleşen ve gelişen yeni sinema tarihi paradigmasının metodolojik ve epistemolojik ilkeleriyle karşılaştırılması ve bilimsel yeterlilikleri ile ampirik doğrulanabilirlikleri sorgulanmalıdır. Bu makalenin amacı da adı geçen anma kitabından alınan dört metinden oluşan doğru bir örneklem üzerinden yazarların Türk sinemasının ilk dönemlerine dair tefekkürlerini ve kullandıkları araştırma araçlarını tarihyazımsal işlem yaklaşımından analiz etmektir.

Keywords

Türk Sinemasının Yüzüncü Yılı, Sinema Tarih Yazımı, Tarih Yazımsal İşlem, Michel de Certeau, Erken Dönem Sinema, Yeni Sinema Tarihi

« Un siècle au cinéma » ou le centenaire du cinéma turc : quelques prétextes pour ne pas aborder l’histoire du cinéma turc des premiers temps sous l’angle de la nouvelle histoire du cinéma

Abstract

En 2014, le centième anniversaire du cinéma turc a été prestigieusement célébré au Festival International du Film d’Antalya avec la publication d’un ouvrage collectif intitulé Un siècle au cinéma : cadeau pour le centième anniversaire du cinéma turc. Cinquante-deux auteurs ont mêlé le discours scientifique au discours cinéphilique dans ce livre historique qui mélange les approches thématique, politique, économique, sociale, féministe, scénaristique, filmocentrique, auteuriste, anecdotique et didactique au détriment d’une approche historienne qui pourrait problématiser les sources, les méthodes, les objets et l’écriture de l’histoire traditionnelle du cinéma turc. Dans cet ouvrage hétérogène, quatre auteurs s’intéressent seulement « aux débuts du cinéma en Turquie » en construisant leurs objets historiques à partir d’un discours narratif et réhabilitant plutôt que descriptif et démonstratif. Leur relation aux archives non-filmiques doit être critiquée parce qu’ils privilégient souvent l’utilisation des documents secondaires par rapport aux sources primaires. L’objectif de cet article est d’analyser la réflexion menée et les instruments de recherche utilisés par ces historiens sur les premiers temps du cinéma turc à travers un corpus de quatre textes tirés de cet ouvrage. Le but est donc de mettre en question la compétence scientifique et la vérifiabilité empirique de ces textes en les comparant aux principes méthodologiques et épistémologiques du concept de « nouvelle histoire du cinéma ».

Keywords

Centenaire du cinéma turc, Historiographie du cinéma, Opération historiographique, Cinéma des premiers temps, Nouvelle histoire du cinéma

References

• ANONYME. (1912). Le cinématographe en Turquie. Ciné-Journal, 179, 36.
• _ (1933, 29 Teşrinievvel). 10 Yılın Sinema Tarihi: Türkiye’de Sinemacılık ve Filimcilik Nasıl İnkişaf Etti? Cumhuriyet, 23.
• _ (1959, 14 Ağustos). Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni. Cumhuriyet, 4.
• _ (1997, 14 Şubat). Gazeteci Rakım Çalapala Öldü. Cumhuriyet, 14.
• _ (2006, 20 Ekim). İki Yeni Dergiyle Sinema ve Tiyatro. Cumhuriyet, 16.
• _ (2009, 24 Aralık). Aykut Oray Kitabı Çıktı. Cumhuriyet, 16.
• ARPAD, B. (1982, 10 Eylül). İlk Türk Filmleri Üzerine. Cumhuriyet, 2.
• AUMONT, J. & MARIE, M. (2001). Dictionnaire théorique et critique du cinéma. Paris, Nathan.
• AYDIN, S. (2015). Otobiyografi Nasıl Okunur ? Biteviye Tarihçiliğin Açmazlarına Dair. Bülent Somay (ed.), Tarih, Otobiyografi ve Hakikat: Yüzbaşı Torosyan Tartışması ve Türkiye’de Tarihyazımı. İstanbul, BÜY, 145-199.
• BARNIER, M. & JULLIER, L. (2017). Une brève histoire du cinéma (1895-2015). Paris, Fayard/Pluriel.
• BILLAUT, M. & CHAMPOMIER, E. (2016). Vingt ans après le “centenaire” : quelle histoire pour quelles Mémoires du Cinéma ? 1895. Mille huit cent quatre-vingt-quinze, 79, 172-179. https://doi.org/10.4000/1895.5186
• (1950, 6 Eylül). Bırakılan Çocuk. Cumhuriyet, 3.
• BONITZER, P. (1982). Le champ aveugle. Paris, Cahiers du cinéma/Gallimard.
• CERTEAU de M. (1975). L’écriture de l’histoire. Paris, Gallimard.
• ÇALAPALA, R. (1944, 15 Haziran). Ateşten Gömlek Yeniden Çevrilmelidir. Yıldız, 129.
• _ (1947). Türkiye’de Filmcilik, İstanbul, YFYC.
• ÇELİK, Ş. Abdurrahman. (2014). Takdim. Ş. Abdurrahman Çelik (ed.), Sinemada
• Bir Asır: Türk Sinemasının 100. Yılına Armağan, Ankara, ANSET, 7-9.
• [DURU]. N. K. (1932). Le cinématographe en Turquie. Revue internationale du cinéma d’éducateur, 8, 730-731.
• _ (1936, 6 Ekim). Sinemanın Rolü. Cumhuriyet, 5.
• ERTUĞRUL, M. (2007). Anılar: Benden Sonra Tufan Olmasın! İstanbul, Remzi.
• EVREN, B. (1984, Kasım). İlk Türk Filmi Üstündeki Kuşkular. Gelişim Sinema, 2, 6-8.
• _ (1984, Aralık). İlk Türk Filmine İlişkin Görüşler ve Belgeler. Gelişim Sinema, 3, 18-19.
• _ (1995). Sigmund Weinberg Sinemayı Türkiye’ye Getiren Adam. İstanbul, Milliyet.
• _ (1996). Les premiers pas (1895-1923), Mehmet Basutçu (ed.), Le cinéma turc. Paris, Centre Pompidou, 63-69.
• _ (2003). Türk Sinemasının Doğum Günü Bir Savaş - Bir Anıt - Bir Film. İstanbul, Antrakt.
• _ (2006). İlk Türk Filmleri. İstanbul, Es.
• _ (2014). Türk Sinemasının Doğum Gününü Oluşturan Ayastefanos’taki Rus Abidesinin Serüveni. Ş. Abdurrahman Çelik (ed.), Sinemada Bir Asır: Türk Sinemasının 100. Yılına Armağan. Ankara, ANSET, 11-21.
• FİLMER, C. (1984). Hatıralar: Türk Sinemasında 65 Yıl. İstanbul.
• GADREAULT, A. (2008). Cinéma et Attraction. Pour une Nouvelle Histoire du Cinématographe. Paris, CNRS.
• GAUTHIER, P. (2011). L’histoire amateur et l’histoire universitaire : paradigmes de l’historiographie du cinéma. Cinémas, 21 (2-3), 87-105. https://doi.org/10.7202/1005585ar
• GÜRÜN, D. (2010). Üniversiteler Tiyatroda Buluştu. Cumhuriyet, 18.
• HAGENER, M. & ZIMMERMANN, Y. (2024). Introduction: Unpacking Film History’s Own Histories: Towards an Archaeology of Film Historiography. Malte Hagener & Yvonne Zimmermann (ed.), How Film Histories Were Made. Materials, Methods, Discourses. Amsterdam, AUP, 13-43. 10.5117/9789463724067
• HINKLE, M. E. (2007). The Motion Picture in Modern Turkey. Rıfat N. Bali (ed.), The Turkish Cinema in the Early Republican Years. İstanbul, İsis, 25-187.
• KESSLER, F. & LENK, S. (2011). L’écriture de l’histoire au présent. Débuts de l’historiographie du cinéma. Cinémas, 21 (2-3), 27-47. https://doi.org/10.7202/1005583ar
• JEANNE, R. & FORD, C. (1952). Histoire encyclopédique du cinéma-II: Le cinéma muet (suite) 1895-1929. Paris, SEDE.
• LEUTRAT, J-L. (2004). Le cinéma en perspective : Une histoire. Paris, Nathan.
• LEVENTOPOULOS, M. 2024. Thessaloniki in Early Cinema History: Cinematic Entanglements and Disentanglements amid Moving Borders in the Balkans and the Eastern Mediterranean, Film History, 35 (3), 1-32. https://doi.org/10.2979/fih.00007
• MALİK, A. H. (1933). Türkiye’de Sinema ve Tesirleri. Ankara, Hakimiyeti Milliye.
• NELMES, J. (2012). Introduction to Film Studies. Londra & New York, Routledge.
• ODABAŞI, İ. A. (2017). Milli Sinema Osmanlı’da Sinema Hayatı ve Yerli Üretime Geçiş. İstanbul, Dergâh.
• _ (2023). Bir İstiklal Savaşı Filmi (Zafer Yollarında) Anlatısının Geleneksel Sinema Historiyografisinde İnşası ve Tarihî Hakikatler. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25, 284–301. https://doi.org/10.32709/akusosbil.1341699
• ONARAN, A. Ş. (2013). Muhsin Ertuğrul’un Sineması. İstanbul, Agora.
• ÖZÖN, N. (1954). Türk Sinemacılığı. Yeditepe, 66, 3.
• _ (1956). Çıkarken. Sinema, 1, 1-2.
• _ (1956). Sinema Sanatı. Ankara, Sinema.
• _ (1956). Sinema Tarihçisinin Meseleleri. Sinema, 5, 2. [Traduction de l’article de Georges Sadoul, « Paradoxes et vérités sur l’histoire du cinéma », Cinéma 55, n˚ 2, décembre 1954, pp. 16-24 et 93-96] _ (1956). Sinema Tarihçisinin Meseleleri. Sinema, 6, 2-4. [Traduction de l’article de Georges Sadoul, « Paradoxes et vérités sur l’histoire du cinéma », Cinéma 55, n˚ 2, décembre 1954, pp. 16-24 et 93-96]
• _ (1958). Ansiklopedik Sinema Sözlüğü. İstanbul, Arkın.
• _ (1959). 45 Yıl Sonra. Akis, 274, 21-26.
• _ (1960). Yaşarken Ölen Yazar. Akis, 339, 26-27.
• _ (1962).Türk Sineması Tarihi. Dünden Bugüne (1896–1960). İstanbul, Artist.
• _ (1970). İlk Türk Sinemacısı Fuat Uzkınay. İstanbul, TSDY.
• _ (1975). Türkiye’de Sinema. Rekin Teksoy (ed.), Arkın Sinema Ansiklopedisi. İstanbul, Arkın, 449-480.
• ÖZUYAR, A. (2004). Babıâli’de Sinema. İstanbul, İzdüşüm.
• _ (2015). Sessiz Dönem Türk Sinema Antolojisi (1895–1928). İstanbul, Küre.
• SAYDAM, B. (2015). Sinemada Tarih Yazımı: Burçak Evren – Marian Tutui Söyleşisi. İstanbul, UBSD.
• SCOGNAMILLO, G. (1998). Türk Sinema Tarihi. İstanbul, Kabalcı.
• SEKMEÇ, A. (2014). Türk Sinemasında Görüntü Yönetmenleri. Ankara, ANSET.
• _ (2014). Türk Sinemasında İlk Filmler. Ş. Abdurrahman Çelik (ed.), Sinemada Bir Asır: Türk Sinemasının 100. Yılına Armağan. Ankara, ANSET, 23-27.
• STARDELOV, I. (2014). Balkanların Işık Ressamları Manaki Kardeşler, İstanbul, ESR.
• ŞEYBEN, B. Y. (2010, 29 Temmuz). Cinsel Kimlik Sorgulaması. Cumhuriyet, 17. _ (2014). Muhsin Ertuğrul’un Sinemacılığı. Ş. Abdurrahman Çelik (ed.), Sinemada Bir Asır: Türk Sinemasının 100. Yılına Armağan. Ankara, ANSET, 29-35.
• ŞEYBEN, Ö. (2006-a). Makedonya Sinemasının İlk Dönemlerine Kronolojik Bir Bakış ve Manaki Kardeşler. Sinematürk, 1, 22-29.
• _ (2006-b). Türkiye’de İlk Kez Manaki Kardeşlerin Çektiği Filmler ve Fotoğraflar. Sinematürk, 2, 22-29.
• _ (2014). Anıları Işığında Öncü Sinemacı Cemil Filmer. Ş. Abdurrahman Çelik (ed.), Sinemada Bir Asır: Türk Sinemasının 100. Yılına Armağan. Ankara, ANSET, 37-45.
• TİLGEN, N. (1939). Türk Filmi. Yeni Adam, 239, 8.
• _ (1951). Türk Filmciliğinin Tarihçesi. Film ve Öğretim, 8-9, 10-11.
• _ (1953, 18 Temmuz–5 Eylül). Türk Filmciliği: 1914-1953. Yıldız, 30-37.
• _ (1956, 3 Şubat–8 Ağustos). Bugüne Kadar Filmciliğimiz. Yeni Yıldız. 36-39/41-42/44/63.
• _ (1961). Türkiye’de İlk Film 1912 Yılında Çevrilmiştir. Sanat Dünyası, 153.
• VARDAR, B. (2012). Bir Sinema Arkeoloğu Burçak Evren. Ankara, Dünya KİV.
• YILDIRIM, T. (2014). Une période emblématique du cinéma turc : Le cinéma de Yeşilçam (1948-1971). İstanbul, İsis-IFEA.
• _ (2021). Transmission et historiographie du cinéma : l’influence de Georges Sadoul sur Nijat Özön, pionnier marxiste de l’histoire turque du cinéma. Revue canadienne d’études cinématographiques, 30(1), 72-98. https://doi.org/10.3138/cjfs-2020-000
• _ (2022). Modern Türk Sinema Tarihyazımına Marxist ve Ulusalcı Bir Giriş : Nijat Özön’ün Sinema Tarihçiliğine Dair Görüşler. A. Bedir, B. Soykan, Uğur Cenk Deniz İmamoğlu (ed.), Uluslararası Tarih ve Tarihçilik Sempozyumu. Ankara, TTK, 207-241. 10.37879/9789751749987.2022.10
• _ (2025, 5 Mayıs). Salonique au tournant du XX e siècle : un moment de centralité culturelle dans une périphérie impériale. Métropolitiques, 1-7. https://doi.org/10.56698/metropolitiques.2164 YILDIRIM, T. & YILDIRIM, F. E. (2020). Türkiye’de Sinematograf: Kâzım Nami Duru’nun Türkiye’de Sinema Tarihyazımına Katkısı. İLEF Journal, 7(1), 39-71. https://doi.org/10.24955/ilef.1396894