YABANCILARIN GÖZÜYLE 19. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA TRABZON’DA KONSOLOSLUKLAR

Yıl 2014, Sayı: 26, 163 - 184, 31.12.2014

Ayşegül Kuş

Öz

Tarihi geçmişi antik çağlara kadar uzanan konsolosluk müessesesi, Osmanlı Devleti’nde 15. yüzyıldan itibaren deniz ticaretindeki gelişmelerle kendini gösterir. Osmanlılar ticareti teşvik edip geliştirmek amacıyla yabancı devletlere kapitülasyonlar verilmesi sürecinde, bu devletlere Osmanlı ülkesinde konsolos bulundurma imtiyazı da verilir. Bu kapsamda, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile Ruslar Karadeniz’de serbest dolaşım hakkı elde etmiş ve akabinde Avusturya, İngiltere ve Fransa gibi güçlü Batılı devletler de benzer imtiyazlar elde etmişlerdir. Özellikle Rusya ve Fransa, Trabzon şehrinin ticari cazibesini daha önce fark etmiş ve İngiltere’ye nazaran daha erken bir dönemde kentte konsolosluk ağlarını oluşturmaya başlamışlardır. Özellikle 1829 Edirne Antlaşması ile Karadeniz limanlarının yabancı gemilerin ticaretine açılması ve İran’la olan eski ulaşım ağının tekrar canlanması şehri uluslararası ticaretin önemli bir merkezi haline getirmiştir. Böylece bölgeyle ticaret yapan devletler, kendi ülkelerinin birtakım siyasi ve ekonomik çıkarlarını korumak adına kentte konsolosluklar açmışlardır. Kentin bu artan cazibesi bölgeyi ziyaret eden seyyah ve araştırmacıların sayısında da bir artışa sebebiyet vermiştir. Konsolosluklar, Batılı seyyah ve araştırmacıların ekseriyetinin kente geldiklerinde temasa geçtikleri kurumlardı. Bu çalışma, 19. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon’a gelen Batılı seyyah ve araştırmacıların kentte bulunan konsolosluklara dair bazı gözlem ve incelemelerine dayanmaktadır. Çalışmanın amacı, bu gezi notlarından yola çıkarak Osmanlı taşrasının önemli şehirlerinden Trabzon’da bulunan konsoloslukların şehrin siyasi, idari, sosyal ve ekonomik yaşamı üzerindeki etkilerini irdeleyerek anlamaya çalışmak ve böylece alan yazınına bazı katkılar yapmaktır.

Anahtar Kelimeler

Konsolosluk, Trabzon, Batılı seyyah ve araştırmacı, siyasi ve idari yapı, sosyo-ekonomik yaşam

The Consulates In Trebizond According To The Foreigners in the Second Half of the 19th Century

Öz

The history of the consulates in the Ottoman Empire goes back to the ancient times emerged because to the developments in the maritime trade in the 15th century. During the process when some capitulations were given to the foreign countries to encourage and develop the trade, they were also granted to open a consulate in the Ottoman lands. Within this context, for instance, Russians managed to have the right of the free cruise in the Black Sea with the treaty of Küçük Kaynarca in 1774 and successively some powerful foreign countries such as Austria, England and France managed to get the similar privileges as well. Especially, Russia and France could foresee the economic appeal of Trebizond and opened their consulate networks much earlier than England. However, the opening of the Black Sea ports to the trade of the foreign ships with the treaty of Adrianople in 1829 and the revival of the old transportation route with Iran made the town an important place for the international trade. Thus the countries which carried out trade with the region opened the consulates in the town so as to preserve the political and economic interests of their own country. The increasing appeal of the town also led to the increase in the number of the Western travellers and researchers who visited it. The consulates were the institutions with which most of the Western travellers and researches got into contact. This study is based on some of the observations and researches of the Western travellers and researches who had visited Trebizond in the second half of the 19th century regarding the consulates in the town. Using these travelogues, the purpose pf this study is to try to understand the effects of these consulates in Trebizond, which is one of the most important towns of the Ottoman provinces, upon its political, administrative, social and economic life and thus make some contributions to this field.

Anahtar Kelimeler

Consulate, Trebizond, Western traveller and researcher, the political and administrative structure, the socio-economic life

Kaynakça

• ADITATAR, Funda, “İzmir İngiliz Başkonsolosluğunun Askeri İstihbarat Faaliyetleri (1878-1914)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVI, S. 1, 2011, s.131.
• AINSWORTH, William Francis, Travels and Researchers in Asia Minor, Mesopotaima, Chaldea and Armenia, Vol.II, London: John W. Parker, 1842.
• BARKLEY, Henry C., A Ride Through Asia Minor and Armenia, London: John Murray, 1891.
• BRANT, James, “Journey Through A Part of Armenia and Asia Minor in the Year 1835”, JRGSL,6, 1836, s. 187-223.
• BRYCE, James, Transcaucasia and Ararat: Being Notes of a Vacation Tour in the Autumn of 1876, London: Elibron Classics, 1877.
• BRYER, Anthony, “The Crypto-Christinas of the Pontos and Consul William Gifford Palgrave of Trebizonde”, Peoples and Settlement in Anatolia and the Caucasus, 800-1900, XVII, Kısım, London: Varioum Reprints, 1998, s.13-68.
• BURNABY, Fred, On Horseback Through Asia Minor, Vol.I, London: Sampson Low, Marston, Searle&Rivington, 1877.
• DAVISON, Roderic, “Russian Skill and Turkish Imbelicity: The Treaty of Kuchuk Kainardji Reconsidered”, Slavic Review, C.35, S.2, 1976, s.463-483.
• DEMİRCİOĞLU, İsmail H., “Alfred Billiotti’nin Raporuna Göre 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’daki Konsolosların Yıllık Gelirleri”, Atatürk Dergisi, C.4, s. 95-105.
• DEYROLLE, Theophile,1869’da Trabzon’dan Erzurum’a, Reşat Ekrem Koçu (çev.), İstanbul: Çığır Kitapevi (tarihsiz).
• ERDÖNMEZ, Celâl, “Tanzimat Devrinde İngiltere Konsoloslarının Kıbrıs’taki Faaliyetleri (1839-1856)”, Bilig, S.58, s. 91-118.
• FONTAINER, V., Voyages en Orient, entrepris par ordre du gouvernement français del’année 1821 à l’année 1829, Paris: Librairie Universelle, 1829.
• _____,Voyages en Orient, entrepris par ordre du gouvernement français de 1830 à 1833, de uxième voyage en Anatolie, 1834 à 1833, Paris: Librarie de Dumont, 1834.
• _____, Doğuya Seyahat Bir Fransız Konsolosunun Gözüyle 1830’ların Trabzon’undan Siyaset ve Toplum, (çev.) Özgür Yılmaz, İstanbul: Heyamola Yayınları, 2015.
• GÖKBİLGİN, M. T., “Konsolos”, İ.A., C.6, İstanbul 1985, s.836-840. FALAMERAYER, J. P., Doğu’dan Fragmanlar, (çev.) Hüseyin Salihoğlu, Ankara: İmge Kitapevi, 2002.
• HALAÇOĞLU, Ahmet, “İngiliz Konsolosu Longworht’e Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”, Belleten, LXVII, 250, 2003, s. 881-909.
• HEREDOTUS, The History of Heredotus, (ed.) Manuel Komroff, (çev.) George Rawlinson, New York: Tudor, 1928.
• HODGETTS, E. A. Brayley, Round About Armenia: The Record of a Journey Across the Balkans Through Turkey, The Caucasus, and the Persia in 1895, London: St. Dunstan’s House, 1896. İNALCIK,
• Halil, “İmtiyâzât”, D.İ.A, C. XXII. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, s. 242-252.
• KINLI, Onur, 19.Yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’nin İzmir’deki Konsolosluk Faaliyetleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2009.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580-1900), İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İngiliz Konsolosluklarının Siyasal Etkinlikleri”, (içinde) Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, Ankara: TTK, 1999, s.179-187.
• KÜTÜKOĞLU, “XIX Yüzyılda Trabzon Ticareti”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Bildirileri (Ekim 1986), Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1988, s. 97-133.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Ahidnâmeler ve Ticaret Muâhedeleri”, Osmanlı, C. III. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 1999, s. 329-341.
• MEEKER, Michael E., İmparatorluktan Gelen Bir Ulus Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, (çev.) Tutku Vardağlı, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005.
• PALGRAVE, William Gifford, “A Tour North-Eastern Anatolia”, Proceeeding of the Royal Geographical Society, 16, 1872, s. 222-224.
• PINAR, İlhan (der. ve çev.), 19. Yüzyıl Anadolu Şehirleri Manisa, Edirne, Kütahya, Ankara, İstanbul, Trabzon, Antalya, Diyarbakır, Konya, İzmir), İzmir: Akademi Kitapevi, 1998.
• SANDWITH, H., A Narrative of the Siege of Kars and of the Six Months’ Resistance by The Turkish Garrison Under General Williams to the Russian Army, London: John Murray, 1856.
• SERBESTOĞLU, İbrahim, “Zorunlu Bir Modernleşme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu, OTAM, 29, 201, s. 193-214.
• ŞAŞMAZ, Musa “İngiliz Yüzbaşı Stewart’ın Konya Konsolosluğu ve Adli Yönetime Dair Raporu (1879-1882)”, Türkiyat Araştırma Dergisi, 11, 2002, s. 223-238.
• TURGAY, A. Üner, “Trade and Merchants in Nineteenth Century Trabzon: Elements of Ethnic Conflict”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, (ed.) B. Braude-B. Lewis, New York 1982, s. 287-318,
• _____, “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri, (çev.) Gül Çağalı Güven, (ed.) Ç. Keyder, Y. E, Özveren, D. Quatert, İstanbul 1994, s. 45-73.
• WAGNER, Moritz, Travels in Persia, Georgia, and Koordistan, With Sketches of and the Caucasus, Vol.II, London: Hurst and Blackett Publishers, 1856.
• WALPOLE, F., The Ansayrii and the Assassins: With Travels in the Further East in 1850 to 1851, Including A Visit to Nineveh, Vol.II, London: Richard Bentley, 1851.
• YERASIMOS, Stefanos, “19. Yüzyılda Trabzon Rum Cemaati”, Bir Tutkudur Trabzon, (çev.) İsmet Akça-Didem Danış, (haz.) İ. G. Kayaoğlu, Ö. Ciravoğlu, C. Akalın, İstanbul 1997, s. 281-303.
• YILMAZ, Özgür, Batılı Seyyahlara Göre Trabzon, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 2006.
• _____, “Karadeniz’in Uluslararası Ticarete Açılması ve Trabzon”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (7), 2009, s. 359-382.
• _____, “Samsun’da Fransız Konsolosluğu’nun Kurulması ve Fransız Arşiv Belgelerine Göre Şehrin Durumu (1840-1870), Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 16, Bahar 2014, s. 57-87. _____, “Victor Fontanier’in Trabzon Konsolosluğu (1830-1832)”, OTAM, 35/ Bahar 2014, s. 153-195.
• _____, “Sinop Fransız Konsolosu Pascal Fourcade’in 1806 Yılı Amasya, Lâdik ve Vezirköprü Ziyaretleri, III. Uluslararası geçmişten Günümüze Merzifon ve Amasya Yöresi Sempozyumu Bildiri Kitabı (08-10 Ekim 2015), Ankara: Edge Yayıncılık, 2015, s. 149-166.
• _____, “Trabzon’da Fransız Varlığının İlk Dönemleri: Pierre Jarôme Dupré’nin Trabzon Konsolosluğu (1803-1820)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 21, 2016, s. 87-120.