OSMANLI DEVLETI’NDE ÖREN YERLERINI INCELEMEYE GELEN SEYYAHLAR

Yıl 2016, Sayı: 30, 89 - 110, 31.12.2016

Burcu Kutlu Dilbaz

Öz

Osmanlı Devleti’nin üzerinde bulunduğu topraklar tarih öncesi çağlardan itibaren, çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır. Bu uygarlıkların bulunduğu eski kentler ve eserler hakkında antik kaynaklarda çok fazla bilgi bulunmaktadır. Bu bilgiler birçok kişinin ilgisini çekmiştir. Kaynakların değişik dillerde tercüme edilmesiyle de daha çok kişi bu bilgilere ulaşmıştır. Böylece dikkatler, eski uygarlıkların yaşadığı bölgelere yönelmiştir. Osmanlı Devleti çeşitli uygarlıkların doğup yaşadığı ve birçok eser bıraktığı topraklar olduğundan, 16. yüzyıl itibariyle bu eserlere ilgi duyan birçok seyyah ve araştırmacının dikkatini çekmiştir. Osmanlı Devleti’ne arkeolojik gezi ve araştırma yapmak amacıyla gelen seyyahların sayısı, 19. yüzyıla gelindiğinde Avrupa’da arkeolojik eserlere karşı olan ilginin giderek artmasıyla birlikte çoğalmıştır. Bunların birçoğu arkeolojik araştırma ve kazı yaparken, bazıları da yalnızca arkeolojik alanları gezmiştir. Makalede özellikle 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde arkeolojik geziler yapmış seyyahlardan bahsedilecektir. Osmanlı Devleti’nin bu seyyahlara bakış açısı ve uyguladığı kurallar ortaya konulacaktır. Ören yerlerini incelemeye gelen seyyahların ülkeye giriş çıkışlarında nelere dikkat edilirdi ve hangi uygulamalara tabi tutulurlardı, ülke topraklarında ne gibi kurallar çerçevesinde seyahat edebilirdi sorularına cevap bulunacaktır. Ören yerlerini incelemeye gelen seyyahlar, Osmanlı Devleti’ne gelişlerindeki tek amaçlarının Osmanlı Devleti’ndeki medeniyetlerin tanıtımına yardım etmek olduğunu söyleseler de görünen odur ki, buldukları arkeolojik eserleri ele geçirmeyi amaçlamaktadırlar. Kazılar yapan arkeologların çalışmaları daha geniş çaplı çalışmalardır ve yüksek düzeyde ekonomik destek isteyen bir çalışmadır. Seyyahların ise daha bireysel gezi yapmaları ve ülke genelini kolaylıkla dolaşabilmeleri söz konusudur. Seyyahlar, kimi zaman küçük çaplı ve izinsiz kazılar da yapabilmiştir. Bu makalede bu çerçevede Osmanlı Devleti’nde ören yerlerini incelemeye gelen seyyahlar ve bunların çalışmaları üzerinden 19. yüzyılda Osmanlı topraklarında arkeolojik faaliyetlerden kesitler sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, arkeoloji, arkeolog, seyyah, koleksiyoner, antika.

The Travelers who Came to Examine the Ruins in the Ottoman Empire

Öz

The territory covered by the Ottoman Empire were home to the various civilizations since the prehistoric times. There is a lot of information about ancient cities and work of arts of these civilizations. These information have attracted many people’s attention. With the translation of the resources in different languages, more people have reached these information. Thus, attention is directed to the regions where ancient civilizations lived. Since the Ottoman Empire was a land where various civilizations were born and lived and left many works, it attracted the attention of many itinerants and researchers who were interested in these works as of the 16th century. The number of archaeologist itinerants visited the Ottoman Empire for archaeological travel and research has increased with the increasing interest in archaeological artifacts in Europe in the 19th century. While many of them made archaeological research and excavations, some of them only visited archaeological sites. In the article, archaeologist itinerants who made archaeological travels to Ottoman Empire in the 19th century will be mentioned. The point of view and the rules applied by the Ottoman Empire to the archaeologist itinerants will be revealed. Answers will be found for the questions such as what to looked out for the entrance and exit of the itinerants, and what applications would be applied and what the rules were for travel in the country. Although the itinerants visiting historical sites said that the only purpose of the them to come to the Ottoman Empire was to help the introduction of civilizations in the Ottoman Empire but, it is clearly seen that they were aim to capture archaeological artifacts that they found. The works of archaeologists who make excavations were extensive and it was work that requires a high level of economic support. It was possible for the itinerants to travel more individually and to travel around the country easily. Sometimes, itinerants made small and unauthorized excavations. In frame work of this article, sections from archaeological activities will be presented through itinerants visiting historical sites who came to the Ottoman Empire in the 19th century and their works.

Anahtar Kelimeler

The Ottoman Empire, archeology, archaeologist, traveler, collector, antique.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD.) nr. 28-2-18; nr. 28-2-19; nr. 28-219.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) nr. 4-44; nr. 208-83; nr. 214-36; nr. 224-39; nr. 250-52; nr. 366-19; nr. 486-41; nr. 521-77; nr. 619-6; nr. 763-25; nr. 1158-11; nr. 1175-41; nr. 1175-12; nr. 1417-90; nr. 1881-49; nr. 1204-72; nr. 2033-77; nr. 2051-30; nr. 2067-16; nr. 2207-117; nr. 2228-33; nr. 2258-2; . nr. 2339-4; nr. 2509-128.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS.) nr. 16-50.
• İrade Dahiliye (İ.DH.) nr. 1283-101039.
• İrade Hariciye (İ.HR.) nr. 238-14160; nr. 359-86; nr. 360-3; nr.376-12; nr. 383-30; nr. 388-21; nr. 401-10.
• İrade Hususi (İ.HUS.) nr. 31- 36; nr. 37-57; nr. 88-43.
• İrade Maarif (İ.MF). nr. 1-45; nr. 5-7.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.) nr. 51-88; nr. 55-62; nr. 61-76; nr. 131-105; nr. 165-1; nr. 452-14; nr. 500-25.
• Yıldız Sadrazam Kamil Paşa Evrakı (Y.EE.KP.) nr. 18-1790; nr. 43-4200.
• Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.) nr. 91-105.
• Yıldız Perakende Evrakı Baş Kitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.) nr. 59-30.
• Yıldız Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH.) nr. 12-55.
• Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR.) nr. 16-3.
• Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA.) nr. 42-57.
• Literatür
• ARUNDEL, Francis Vyuyan Jago, Discoveries in Asia Minor, I-II, London 1839.
• CARPENTER, Frank George, The Holy Land and Syria, New York 1922.
• ÇADIRCI, Musa, “Tanzimat Döneminde Çıkarılan Men’i Mürur ve Pasaport Nizamnameleri”, Belgeler, Türk Tarih belgeleri Dergisi, C. XV, S. 19, TTK yay., Ankara 1993.
• CLARKE, Joseph Thacher, Report on the investigations at Assos in 1881, Papers of The Archeological Institute of America, Classical Series I, Boston 1882.
• DANİELOĞLU, Dimitri E., Bir Pamphylia Seyahati, çev. Ayşe Ozil, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, İstanbul 2010.
• DAVIS, Edwin John, Anadolu, Çev. Funda Yılmaz, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2006.
• ERDEMİR, Hatice Palaz, ERDEMİR, Halil, “Belgeler Işığında Almanların Osmanlı Devleti’nde Yaptıkları Eskiçağ ve Arkeoloji Çalışmaları”, I. Uluslararası Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Türk-Alman İlişkileri Sempozyumu, Ed. Claus Schonig, Ramazan Çalık, Hüseyin Muşmal, Konya 2010.
• FELLOWS, Charles, Asia Minor, London 1838.
• İNANKUR, Zeynep, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul’a Gelen Batılı Sanatçılar”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, 17-18 Aralık 1992, İstanbul 1993.
• KANAR, Mehmet, Doğu Bilimciler, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya, 2004.
• KONAN, Belkıs, Osmanlı Devleti’nde Seyyahların Kapitülasyonlar Kapsamında Hukuki Durumu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2006.
• KRICKL, Ernst, 1892 Lykia Günlüğü, Yayına Hazırlayan: Nezih Başgelen, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2005.
• KUTLU, Burcu, Batı Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar (1860-1910), İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• KUTLU, Burcu, “İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin Kuruluşu”, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul, Yay. Haz. Feridun M. Emecen, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010 s. 403-418.
• KUTLU DİLBAZ, Burcu, Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar (1860-1910), İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• KUTLU DİLBAZ, Burcu, “İstanbul Arkeoloji Müzeleri”, İstanbul’un Kitabı Fatih II, Eminönü I, Fatih Belediyesi, İstanbul 2013, s. 676-697.
• KUTLU DİLBAZ, Burcu, Osmanlı Devleti’nin Arkeoloji Politikası, Okur Tarih, İstanbul 2018.
• LUSCHAN, Felix Ritter Von- PETERSEN, Eugen, Reisen in Lykien, Milyas und Kibyratis, Wien 1889.
• LLOYD, Seton, The Art of The Ancient Near East: Egypt, Levant, Persia, Assyria, Sümer, Anatolia, New York 1965.
• MUŞMAL, Hüseyin, Seyyahların İzinde Osmanlı Konya ve Çevresinde Araştırma Yapan Seyyahlar (1876-1914), Mesa Yayınları, Konya 2009.
• NEWTON, Charles Thomas, Travels and Discoveries in the Levant, Vol. II., Londra 1865.
• SAZCI, Göksel, Troia Hazineleri, Mas Matbaacılık, İstanbul 2007.
• SEKMEN, Vildan; Van ve Toprakkale’deki Araştırma ve Kazıların Tarihçesi, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1990.
• SEZER, Hamiyet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Seyahat İzinleri (18.-19. Yüzyıl)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 21, S. 33, Ankara 2003.
• SPRATT, Thomas Abel Brimage - FORBES, Edward, Milyas, Kibyratis ve Lykia’da Yolculuklar, Çev. Doğan Türker, Suna İnan Kıraç Akdeniz, Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2008.
• TARHAN, Mehmet Taner-AKÜN, Ömer Faruk, “Edebiyat Fakültesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 10, s. 399-403.
• TOURNEFORT, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, (Çev. Ali Berktay, Teoman Tunçdoğan), Kitap Yayınevi, İstanbul 2005.
• WILSON, Major-General Sir Charles, Handbook for Travellers in Asia Minor, Transcaucasia, Persia, John Murray, London 1895.