Simyadan Kimyaya Osmanlı İmparatorluğunda Teknoloji

Year 2018, Volume: 19 Issue: 2, 265 - 287, 01.06.2018

İrfan Elmacı

Abstract

Modern kimya, element temeline dayanan ve gelişmiş araç-gereçlerle
yapılan hassas deneyler sonucunda ulaşılan teorilerle gelişimini ve
yeniliklerini sürdüren bir bilim dalıdır. Element temelli kimya biliminin
gelişmesi için bilimsel düşünceyi teknoloji ile bir araya getirmek gerekmiştir. Bu makalede kimya tarihi teknoloji odaklı olarak ele
alınmakta ve bilim dışı düşüncelerin bilimsel düşüncelerle çürütülmesi
sürecinde teknolojinin önemi ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda
öncelikle ‘simya çağı’ ele alınmış, ardından modern kimyanın ortaya çıkışı
irdelenerek simyadan kimyaya geçişte teknolojinin tesiri belirlenmiştir. Son
olarak Osmanlı kimyasının durumu Avrupa ile karşılaştırmalı olarak teknoloji
temelinde incelenmiştir. Osmanlılarda, her ne kadar modern kimyayı tanıtan
kitaplar Avrupa dillerinden tercüme edilmiş, eğitim kurumlarında, hastanelerde
ve diğer bazı devlet kurumlarında laboratuvarlar kurulmuş ise de,
bilim-teknoloji-araştırma sacayakları bir araya getirilemediği için, teknoloji,
Avrupa olduğu gibi kimya biliminin gelişimine önayak olamamıştır.

Keywords

Deney, kimya, Lavoisier, simya, teknik, teknoloji, Osmanlı İmparatorluğu.

From Alchemy to Chemistry: Technology in the Ottoman Empire

Abstract

Modern chemistry is based on the concept of
chemical element. It progresses through theories developed by sensitive
experiments. Technology played a prominent role to obtain the scientific
knowledge needed by modern chemistry which highly depends on experimental
research and the use of technical equipment. Because of this, it is necessary
to combine science and technology to produce scientific knowledge. This article
treats the role of technology in the history of chemistry. It approaches the ‘period
of alchemy’ historically and tries to reveal how scientific knowledge has
invalidated the non-scientific thoughts. The impact of technology on the evolution
of alchemy to chemistry is emphasized. Then, chemical knowledge available in
the Ottoman Empire is examined. It is argued that despite the introduction of
modern chemical knowledge to the Empire through the translation of European
chemistry books and the establishment of chemical laboratories in educational
institutions, hospitals and some other state institutions, new chemical knowledge
was not produced due to the lack of science-technology-research amalgamation as
it was the case in the development of modern chemistry in Europe.

Keywords

Experiment, chemistry, Lavoisier, alchemy, technique, technology, the Ottoman Empire

References

• Aşçıoğlu, Reşit, Işık ve ışından büyük buluşlara ulaşan Pasteur ve Röntgen, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1997.
• Aydın Sayılı, Bilim Tarihi Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir, 2. Basım, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1999.
• Bahadır, Osman, Osmanlılarda Bilim, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1996.
• Barclay, A., Pure Chemistry, Part 1 Historical Review, Londra, 1937.
• Basalla, George, Teknolojinin Evrimi, 13. Basım, Çeviri: Cem Soydemir, TÜBİTAK, Ankara, 2008.
• Bensaude-Vincent, Bernadette ve Stengers, Isabelle, A History of Chemistry, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, Londra, 1996.
• Berkem, Ali Rıza, Kimya Tarihine Toplu Bir Bakış, Türkiye Kimya Derneği, Yayın No:12, İstanbul, 1996, s. 20. Cajori, Florian, A History of Physics, Macmillan & CO. Ltd. (Basım: the Macmillan Company, New York) Londra, 1899.
• Demir, Remzi, Osmanlılarda Bilimsel Düşüncenin Yapısı, 2. Basım, Epos Yayınları, Ankara, 2014.
• Dölen, Emre, “1870’li Yıllarda Mekteb-i Tıbbiye Laboratuvarında Yapılan Analiz ve İncelemeler”, II. Türk Tıp Tarihi Kongresi’nden ayrıbasım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, ss. 71-79.
• Dölen, Emre, “Kırımlı Aziz Bey’in “Kimya-yı Tıbbî” Adlı Kitabındaki Laboratuvar Aletleri”, V. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1999, ss. 139 -160.
• Dölen, Emre, “Modern Kimyanın Türkiye’ye Girişi”, Osmanlı Ansiklopedisi Cilt:8 Bilim, Editör: Gülen Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 461-470.
• Dölen, Emre, “XIX. Yüzyılda “Paris Eczacılık Yüksekokulu”nda Öğrencilerin Kimya Laboratuvarları”, IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri, 4-5 Haziran 1998, İstanbul, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayını No:15, İstanbul, 2000, ss. 447-469.
• Dölen, Emre, Osmanlılar’da Kimyasal Semboller ve Formüller (1834-1928), İstanbul, 1996.
• Fine, Leonard W. ve Beall, Herbert, Chemistry for Engineers and Scientists, Sounders College Publishing, ABD, 1990.
• Freely, John, Galileo’dan Önce Ortaçağ Avrupa’sında Modern Bilimin Doğuşu, 1. Baskı, Kolektif Kitap Bilişim ve Tasarım Ltd. Şti., İstanbul, 2014.
• Gribbin, John, Bilim Tarihi, Çeviri: Barış Gönülşen, 1. Basım, Alfa Bilim, İstanbul, 2014.
• Günergun, Feza, “Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye’sinde Kimyada Adlandırma”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt:V/1, İstanbul, 2003, ss. 1-34.
• Günergun, Feza, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905)”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi’nden ayrıbasım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992, ss. 229-252.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlılar ve Bilim, Etkileşim Yayınları, İstanbul, 2010.
• Kâhya, Esin, “18. ve 19. Yüzyıllarda Genel Çizgileriyle Osmanlılarda Bilim”, Erdem Cilt:3, Mayıs 1987, Sayı:8’den ayrıbasım, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 1987, ss. 491-517.
• Kâhya, Esin, “Modern Kimyanın Kurucusu Olarak Câbir B. Hayyan”, XII. Türk Tarih Kongresi’nden ayrıbasım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, ss. 519-526.
• Kâhya, Esin, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda İatrokimya Cereyanının Etkileri”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye sunulan bildiriler, İstanbul 20-23 Eylül 1993, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999, ss. 69-76. McClellan III, James E. ve Dorn, Harold, Dünya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, 2. Baskı, Çeviri: Haydar Yalçın, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2008.
• McKie, Douglas, “The Birth of Modern Chemistry”, The History of Science, Origins and Results of the Scientific Revolution, A Symposium, Cohen & West Ltd, Londra, 1951, ss. 97-107.
• Taylor, F. Sherwood, A Short History of Science, William Heinemann Ltd, Londra, 1939.
• Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999.
• Tekeli, Sevim, “Batılılaşmada Son Dönem: İshak Hoca”, Erdem, Cilt:4/2, Mayıs 1988, Sayı:11, Ayrıbasım, Ankara, 1989, ss. 437-465.
• Tez, Zeki, Kimya Tarihi, V Yayınları, Ankara, 1986.
• Toon, Ernest R. ve Ellis, George L., Laboratory Experiments for Foundations of Chemistry, Taş Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 1986.
• Uluçay, Çağatay ve Kartekin, Enver, Yüksek Mühendis Okulu, İ.T.Ü. Makina Fakültesi, İstanbul, 1958.
• Yenson, Mutahhar, “19. Yüzyıl Tıpsal Kimya Laboratuvarcılığımızın Tıp Tarihimiz Bakımından Önemi”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi’nden ayrıbasım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992, ss. 137-138.