Abstract
Early mechanical
calculators were designed in the seventeenth century and produced in limited
numbers. They were elaborated subsequently and their production only increased
in the 19th century after the French mathematician Thomas (de Colmar, 1785-1870)
invented the arithmomètre in 1820. Arithmomètre was the first
commercially successful mechanical calculator. Following Thomas’s death, first his
family, then his collaborator Louis Payen (1839-1901) continued to elaborate
the instrument which became widely used in Europe, especially in France.
Presently, arithmometers produced by Thomas and Payen are kept in the collections
worldwide. A Payen arithmometer dated 1888 and numbered 2378 is presently kept
at Istanbul University’s Library for Rare Books. The present article aims to
introduce this particular arithmometer, its user’s guide in Turkish, and its
translator Mehmed İzzet.
Keywords
Arithmomètre aritmometer scientific instruments mechanical calculators Louis Payen Istanbul University Thomas de Colmar Mehmed İzzet Yıldız Palace.
References
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi, YPRK.PT 8/74, 12 Eylül 1309 (10 Nisan 1892)
- Hesap Makinesi Tarifesi, çev. Mehmet İzzet, 1 Şubat 308 [13 Şubat 1893], İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi 814 içinde.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen ve Cevat İzgi. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, 2 cilt. İstanbul: IRCICA, 1999.
- Kocaman, Meltem, “Darüşşafaka’da Fizik Eğitiminin Başlangıcı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 14, 2 (2013): 87-117.
- Mehmed İzzet, Mehmed Esad, Osman Nuri, ve Ali Kâmi, Darüşşafaka Türkiye’de İlk Halk Mektebi, Latin harflerine çevirerek yayına hazırlayan Mehmet Kanar. İstanbul: Darüşşafakalılar Derneği, 2000 (ilk baskı İstanbul: Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, 1927).
- Piguet, Christian, ve Heinz Hügli, Du Zero à l’ordinateur - Une brève histoire du calcul. Lausanne: Presses polytechniques et universitaires romandes, 2004.
- Pursuing Knowledge – Scientific Instruments, Manuscripts and Prints from Istanbul University Collections, ed. Feza Günergun. Istanbul: özel yayın, 2016.
- Ageron, Pierre. “L’arithmomètre de Thomas: sa réception dans les pays méditerranéens (1850-1915), son intérêt dans nos salles de classe.” Proceedings of the 2016 ICME Satellite Meeting of the International Study Group on the Relations Between the History and Pedagogy of Mathematics, HPM 2016, Montpellier, July 18-22, 2016 içinde, editörler Luis Radford, Fulvia Furinghetti, and Thomas Hausberger, 655-668. Montpellier, France: IREM de Montpellier, 2016. http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/BibNumerique/articleARITHMOMETRE-AgeronPierre.pdf
- “Arithmomètre.” Wikipedia. Erişim 20 Aralık 2018, http://www.wikizeroo.net/index.php?q=aHR0cHM6Ly9mci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvQXJpdGhtb23DqHRyZQ
- “Arithmometer: first commercially successful mechanical calculator launched.” Centre for Computing History. Erişim 17 Aralık 2018. http://www.computinghistory.org.uk/det/6717/Arithmometer-first-commercially-successful-mechanical-calculator-launched/
- Christian Piguet, ve Heinz Hügli, Du Zero à l’ordinateur - Une brève histoire du calcul (Lausanne: Presses polytechniques et universitaires romandes, 2004), 33-35;
- “Du doigt à la machine: le calcul - Dossier de l’enseignant: niveau École d'ingénieur - génie mathématique,” Le petit journal (Conservatire des Arts et Métiers, Paris), yayım tarihi 26 Temmuz 2018. Erişim 17 Aralık 2018. https://www.arts-et-metiers.net/musee/du-doigt-la-machine-le-calcul-niveau-ecole-dingenieur-genie-mathematique
- Instruction pour se servir de l’Arithmomètre – Machine à calculer inventée par M. Thomas (de Colmar). Paris: Imprimerie G. Jousset, 1884. Erişim 17 Aralık 2018. http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/BibNumerique/Notice1884/InstructionArithmometre1884Bis.pdf
- Instruction pour se servir de l’Arithmomètre – Machine à Calculer – Système Thomas (de Colmar) perfectionné par L. Payen, Constructeur (Paris: yayınlayan yok, tarih yok [circa 1895]). Erişim 17 Aralık 2018, http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/BibNumerique/Notice1895/NoticePayenCirca1895.pdf
- “Les machines de Pascal.” Arithmetical Machines et Instruments. Erişim 17 Aralık 2018. http://www.ami19.org/Pascaline/IndexPascaline.html
- “Les Notices d’utilisation.” Erişim 17 Aralık 2018. http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/PageBibliotheque-NoticesInstruction.html
- “Modèles Payen Type P1.” Erişim 16 Aralık 2018. http://arithmometre.org/NumerosSerie/PageNumerosSeriePayen.html
- “The arithmometer of Thomas de Colmar.” Erişim 17 Aralık 2018. https://history-computer.com/MechanicalCalculators/19thCentury/Colmar.html
- “The Rechenuhr (Calculating Clock) of Wilhelm Schickard.” Erişim 17 Aralık 2018. https://history-computer.com/MechanicalCalculators/Pioneers/Schickard.html
- Wolfram, Stephen. “Dropping in on Gottfried Leibniz.” Erişim 17 Aralık 2018. https://blog.stephenwolfram.com/2013/05/dropping-in-on-gottfried-leibniz/
Abstract
Mekanik hesaplayıcıların ilk modelleri on yedinci
yüzyılda tasarlanmış ve az sayıda imal edilmiştir. Bu makineler izleyen
yıllarda geliştirilerek daha çok sayıda üretilmiştir. Fransız matematikçi Thomas
(de Colmar, 1785-1870) Fransız ordusunda görevli iken 1820 yılında tasarladığı
ve patentini aldığı aritmomètre, ticari başarıyı yakalayan ilk mekanik
hesaplayıcı olmuştur. Thomas’nın vefatından
sonra alet, ailesi ve mühendis Louis Payen (1839-1901) tarafından geliştirilmiş;
Avrupa’da, özellikle Fransa’da yaygın kullanılmıştır. Bugün dünyanın çeşitli ülkelerindeki
koleksiyonlarda Thomas ve Payen tarafından üretilmiş aritmometreler
bulunmaktadır. 1888 tarihli bir Payen aritmometresi (No. 2378) İstanbul
Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Bu makale, adı geçen
makineyi ve onun 1893 tarihli Türkçe kullanım kılavuzunu ve çevirmeni Mehmed İzzet
Efendi’yi tanıtacaktır.
Keywords
Aritmometre bilimsel aletler mekanik hesaplayıcılar Louis Payen Mehmet İzzet İstanbul Üniversitesi Yıldız Sarayı Thomas de Colmar
References
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi, YPRK.PT 8/74, 12 Eylül 1309 (10 Nisan 1892)
- Hesap Makinesi Tarifesi, çev. Mehmet İzzet, 1 Şubat 308 [13 Şubat 1893], İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi 814 içinde.
- İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen ve Cevat İzgi. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, 2 cilt. İstanbul: IRCICA, 1999.
- Kocaman, Meltem, “Darüşşafaka’da Fizik Eğitiminin Başlangıcı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 14, 2 (2013): 87-117.
- Mehmed İzzet, Mehmed Esad, Osman Nuri, ve Ali Kâmi, Darüşşafaka Türkiye’de İlk Halk Mektebi, Latin harflerine çevirerek yayına hazırlayan Mehmet Kanar. İstanbul: Darüşşafakalılar Derneği, 2000 (ilk baskı İstanbul: Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, 1927).
- Piguet, Christian, ve Heinz Hügli, Du Zero à l’ordinateur - Une brève histoire du calcul. Lausanne: Presses polytechniques et universitaires romandes, 2004.
- Pursuing Knowledge – Scientific Instruments, Manuscripts and Prints from Istanbul University Collections, ed. Feza Günergun. Istanbul: özel yayın, 2016.
- Ageron, Pierre. “L’arithmomètre de Thomas: sa réception dans les pays méditerranéens (1850-1915), son intérêt dans nos salles de classe.” Proceedings of the 2016 ICME Satellite Meeting of the International Study Group on the Relations Between the History and Pedagogy of Mathematics, HPM 2016, Montpellier, July 18-22, 2016 içinde, editörler Luis Radford, Fulvia Furinghetti, and Thomas Hausberger, 655-668. Montpellier, France: IREM de Montpellier, 2016. http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/BibNumerique/articleARITHMOMETRE-AgeronPierre.pdf
- “Arithmomètre.” Wikipedia. Erişim 20 Aralık 2018, http://www.wikizeroo.net/index.php?q=aHR0cHM6Ly9mci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvQXJpdGhtb23DqHRyZQ
- “Arithmometer: first commercially successful mechanical calculator launched.” Centre for Computing History. Erişim 17 Aralık 2018. http://www.computinghistory.org.uk/det/6717/Arithmometer-first-commercially-successful-mechanical-calculator-launched/
- Christian Piguet, ve Heinz Hügli, Du Zero à l’ordinateur - Une brève histoire du calcul (Lausanne: Presses polytechniques et universitaires romandes, 2004), 33-35;
- “Du doigt à la machine: le calcul - Dossier de l’enseignant: niveau École d'ingénieur - génie mathématique,” Le petit journal (Conservatire des Arts et Métiers, Paris), yayım tarihi 26 Temmuz 2018. Erişim 17 Aralık 2018. https://www.arts-et-metiers.net/musee/du-doigt-la-machine-le-calcul-niveau-ecole-dingenieur-genie-mathematique
- Instruction pour se servir de l’Arithmomètre – Machine à calculer inventée par M. Thomas (de Colmar). Paris: Imprimerie G. Jousset, 1884. Erişim 17 Aralık 2018. http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/BibNumerique/Notice1884/InstructionArithmometre1884Bis.pdf
- Instruction pour se servir de l’Arithmomètre – Machine à Calculer – Système Thomas (de Colmar) perfectionné par L. Payen, Constructeur (Paris: yayınlayan yok, tarih yok [circa 1895]). Erişim 17 Aralık 2018, http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/BibNumerique/Notice1895/NoticePayenCirca1895.pdf
- “Les machines de Pascal.” Arithmetical Machines et Instruments. Erişim 17 Aralık 2018. http://www.ami19.org/Pascaline/IndexPascaline.html
- “Les Notices d’utilisation.” Erişim 17 Aralık 2018. http://www.arithmometre.org/Bibliotheque/PageBibliotheque-NoticesInstruction.html
- “Modèles Payen Type P1.” Erişim 16 Aralık 2018. http://arithmometre.org/NumerosSerie/PageNumerosSeriePayen.html
- “The arithmometer of Thomas de Colmar.” Erişim 17 Aralık 2018. https://history-computer.com/MechanicalCalculators/19thCentury/Colmar.html
- “The Rechenuhr (Calculating Clock) of Wilhelm Schickard.” Erişim 17 Aralık 2018. https://history-computer.com/MechanicalCalculators/Pioneers/Schickard.html
- Wolfram, Stephen. “Dropping in on Gottfried Leibniz.” Erişim 17 Aralık 2018. https://blog.stephenwolfram.com/2013/05/dropping-in-on-gottfried-leibniz/
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Journal Section | Research Articles |
| Authors | |
| Publication Date | January 4, 2019 |
| Published in Issue | Year 2019 Volume: 20 Issue: 1 |
