Important Stages of Late Ottoman Baby Care: Cleaning, Clothing, Sleeping and Walking

Year 2025, Volume: 26 Issue: 2, 465 - 497, 30.07.2025

Gül Hanım Göktaş Cengiz

https://doi.org/10.26650/oba.1615380

Abstract

Birth and child care, as an important field reflecting the cultural, social and health7related dynamics of societies, has witnessed the interaction of modernization and traditional practices throughout history. It is clear that practices during and after birth are similar in Europe and the Ottoman Empire. Although more modern practices regarding birth came into play in the nineteenth century, it is understood that traditional habits and beliefs were continued in both societies. In order for the birth to be easy and for the mother and baby to continue their lives in health, washing, cutting the umbilical cord, salting, swaddling and praying are performed after the birth. Different stages of care for a two7year7old child, which is still considered an important stage in physical and spiritual growth today, such as cleaning, dressing, sleeping and walking periods, were issues emphasized by experts and experienced mothers in the late nineteenth and early twentieth centuries. In women's and children's magazines, efforts were made to inform mothers about ideal child care methods. Thus, it was aimed to prevent care7related deaths of children and to offer them a more prosperous life. The declaration of motherhood, which was added as a national duty, was also created to ensure the population policy was followed.

Keywords

Ottoman society , child care , cleaning , clothing , sleeping , walking , birth , population policy , motherhood

Son Dönem Osmanlı Bebek Bakımının Önemli Merhaleleri: Temizlik, Giyim, Uyku ve Yürüme

Abstract

Doğum ve çocuk bakımı, toplumların kültürel, sosyal ve sağlıkla ilgili dinamiklerini yansıtan önemli bir alan olarak, tarihsel süreçte modernleşme ile geleneksel uygulamaların etkileşimine sahne olmuştur. Avrupa ve Osmanlı’da doğum sırası ve sonrasındaki uygulamaların benzerlik gösterdiği açıktır. Ondokuzuncu yüzyılda doğum konusunda daha yenilikçi uygula7 malar devreye girse de her iki toplumda da geleneksel alışkanlık ve inançların devam ettirildiği anlaşılmaktadır. Doğumun kolay gerçekleşmesi, anne ve bebeğin sağlıkla hayatlarına devam etmelerinde doğumun akabinde yıkama, göbek bağı kesme, tuzlama, kundaklama ile dua etme işlemi gerçekleştirilir. Bugün de fiziksel ve ruhsal olarak büyüme evresinde önemli bir aşama olarak kabul edilen iki yaşta çocuğun temizlik, giyim, uyku ve yürüme dönemleri gibi bakımın farklı merhaleleri uzmanlar ve tecrübeleri validelerce Ondokuzuncu yüzyıl sonları Yirminci yüzyıl başlarında üzerinde durulan konulardı. Kadın ve çocuk dergilerinde ideal çocuk bakım yöntemleriyle anneler bilgilendirilmeye çalışılmıştı. Böylece çocukların bakımdan kaynaklı ölümlerinin önünü almak onlara daha refah bir hayat sunmak amaçlanmıştı. Milli bir vazife olarak addedilen annelik devletin takip ettiği nüfus politikasının temelini de oluşturmuştu.

Keywords

Osmanlı toplumu , çocuk bakımı , temizlik , giyim , uyku , yürüme , doğum , nüfus politikası , annelik

References

• BOA. Bab-ı Ali Evrak Odası(BEO.)1/6, 10 ŞevvaL 1309(8 Mayıs 1892). google scholar
• BOA.DahiLiye Mektubi KaLemi (DH.MKT.)2178/81, 4 ZiLkade 1316(16 Mart 1899). google scholar
• BOA..DH.MKT.473/53, 28 Zilhicce 1319(7 Nisan 1902). google scholar
• BOA.DH.MKT.816/40, 14 Zilkade 1321(1 Şubat 1904). google scholar
• BOA.DH.MKT.1148/37, 07 Muharrem 1325(20 Şubat 1907). google scholar
• BOA.DH.MKT. 1155/22, 10 Safer 1325(25 Mart 1907). google scholar
• BOA.DH.MKT.1249/72, 22 Rebiyü’l-evvel 1326(24 Nisan 1908). google scholar
• BOA.DH.MKT.1249/74, 22 Rebiyü’l-evvel 1326(24 Nisan 1908). google scholar
• BOA.DahiLiYe Muhasebe KaLemi(DH.EUM.MH.)241/46, 11 Şaban 1328(18 Ağustos 1910). google scholar
• BOA.DH.EUM.MH.241/45, 11 Şaban 1328(18 Ağustos 1910). google scholar
• BOA.İrade DahiLiYe(İ.DH.)46/13, 11 ZiLkade 1328(14 Kasım 1910). google scholar
• BOA. İrade MecLis-i VâLâ(İ.MVL.)44/830, 11 Ramazan 1258(16 Ekim 1842). google scholar
• BOA.MecLis-i VâLâ(MVL.)46/9, 11 Safer 1263(29 Ocak 1847). google scholar
• BOA.MVL.1054/45, 25 ŞevvaL 1294(2 Kasım 1877). google scholar
• BOA.Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı(A.MKT.NZD.)26/48, 1 RebiYü’L-ahir 1267(3 Şubat 1851). google scholar
• BOA.Şura-Yı DevLet(ŞD.)2356/29, 18 ZiLkade 1315(10 Nisan 1898). google scholar
• BOA.Topkapı SaraYı Müzesi Arşiv DefterLeri(TS.MA.d.)8241, 29.2.1289(8 MaYıs 1872). google scholar
• BOA.Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Evrakı (TS.MA.e.)777/76, 29 ZiLhicce 1234(19 Ekim 1819). google scholar
• BOA.TS.MA.e1298/13, 25 Rebiyü’l-evvel 1266(8 Şubat 1850). google scholar
• BOA.TS.MA.e1395/12, 19 Safer 1269(2 AraLık 1852). google scholar
• BOA.TS.MA.e.633/26, 03 Safer 1287(5 MaYıs 1870). google scholar
• BOA.TS.MA.e.594/118, 28 Safer 1301(29 AraLık 1883). google scholar
• BOA.TS.MA.e. 208/18, 29 Zilhicce 1301(20 Ekim 1884). google scholar
• BOA.ZabtiYe (ZB.)303/101, 23 ZiLhicce 1318(13 Nisan 1901). google scholar
• BOA. (ZB.)41/44, 03 CemaziYe’L-ahir 1323(5 Ağustos 1905). google scholar
• Adile, “Süt Emen ÇocukLar ile Meme Veren Kadınlara Dair”, Terakki-i Muhadderat, Numara 3, 29 Rebiyü’l-evvel 1286(9 Temmuz 1869), 7. google scholar
• Asiye Cahit, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 16, 19 Nisan 1329(2 Mayıs 1913), 4. google scholar
• Asiye Cahit,“Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 21, 24 Nisan 1329(7 Mayıs 1913). 4. google scholar
• Belkıs, “Sütanalara ve Süt Emen Çocuklara Dair Malumat”, Terakki-i Muhadderat, Numara 4, 8 Rebiyü’l-ahir 1286(18 Temmuz 1869), 4. google scholar
• Bir İhtiYar VaLide, “ÇocukLar Ne Vakit YürümeLi”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 17, 9 CemaziYe’L evveL 1313(28 Ekim 1895), 3. google scholar
• “Çocuk BanYosu”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 25, 20 CemaziYeLahir 1322(1 EYLüL 1904), 388-390. google scholar
• Çocuklara Mahsus Gazete, SaYı 46, 6 Teşrîn-i evveL 1321(19 Ekim 1905), 48. google scholar
• Çocuklara Mahsus Gazete, SaYı 46, 6 Teşrîn-i evveL 1321(19 Ekim 1905), 743. google scholar
• Çocuklara Mahsus Gazete, SaYı 46, 6 Teşrîn-i evveL 1321(19 Ekim 1905), 762. google scholar
• “ÇocukLarın UYkuda AğLamaLarı”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 506, 15 Safer 1323(21 Nisan 1905), 1-2. google scholar
• “ÇocukLarın UYkusu”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 504, 1 Safer 1323(7 Nisan 1905), 8. google scholar Doktor Arnodn, GüListan İsmet, “ÇocukLarın Yürümesi”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 383, 21 Receb 1320(24 Ekim 1902), 2. google scholar
• Emine Seher ALi, “TerbiYe-i EtfâL”, Kadınlar Dünyası, SaYı 3, 6 Nisan 1329(19 Nisan 1913), 2-3. google scholar
• “Erken YürüYen çocukLar”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 504, 1 Safer 1323(7 Nisan 1905), 8. google scholar
• Faika, “Süt Emen ÇocukLara Dair MaLumat”, Terakki-i Muhadderat, Numara 5, 15 RebiYü’L-ahir 1286(25 Temmuz 1869), 6-7. google scholar
• Feride, “TerbiYe-i EtfaL”, Kadınlar Dünyası, SaYı 4, 7 Nisan 1329(20 Nisan 1913), 4. google scholar
• GüListan İsmet, “Çocuk BanYosu”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 375, 16 CemaziYeLevveL 1320(21 Ağustos 1902), 1-2. google scholar
• GüListan İsmet, “Çocuk BanYosu”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 376, 27 CemaziYeLevveL 1320(1 EYLüL 1902), 2-3. google scholar
• “GürüLtü içinde uYku”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 504, 1 Safer 1323( 7 Nisan 1905), 8. google scholar
• HaYriYe, “Çocuk Bakmak”, Terakki-i Muhadderat, Numara 15, 27 CemaziYe’L-ahir 1286(4 Ekim 1869). google scholar
• “Hıfz-ı sıhhat”, ÇocukLara Rehber, SaYı 50, 23 Mart 1316(5 Nisan 1900), 3-4. google scholar
• “İstihmam: ILık su banYoLarı”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 27, 5 Receb 1322(15 EYLüL 1904), 429. google scholar
• "KarYoLa ve Beşik", Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 397, 14 ZiLkade 1320(12 Şubat 1903), 1-2. google scholar
• Lamia, “Sıhhatten”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 110, 24 Nisan 1313 (6 MaYıs 1897), 7. google scholar
• Mazhar, “Hıfz-ı sıhhat, Ruba giYmek”, Tercümân-ı Hakikat, SaYı 2, 19 ŞevvaL 1296(6 Ekim 1879), 2. google scholar
• Müntesibin-i Tıbdan İbrahim Zati, “Musâhabe-Yi SıhhiYe”, Çocuk Bağçesi, SaYı 8, 10 Mart 1321(23 Mart 1905), 10. google scholar
• Sacide, “TerbiYe-i EtfâL”, Kadınlar Dünyası, SaYı 20, 23 Nisan 1329(6 MaYıs 1913), 4. google scholar
• Semiha NihaL,“TerbiYe-i EtfâL”, Kadınlar Dünyası, SaYı 1, 4 Nisan 1329(17 Nisan 1913), 4. google scholar
• Sıdıka ALi Rıza, “TerbiYe-i EtfâL”, Kadınlar Dünyası, SaYı 17, 20 Nisan 1329(3 MaYıs 1913), 4. google scholar
• Şadan,“TerbiYe-i EtfâL”, Kadınlar Dünyası, SaYı 10, 13 Nisan 1329(26 Nisan 1913), 4. google scholar
• Şemseddin Sâmi, “Sıhhat”, Âile, SaYı 3, 2 Receb 1297(10 Haziran 1880), 38-41. google scholar
• TaLat ALi, “ÇocukLarın tarz-ı teLbisi”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 393, 16 ŞevvaL 1320(16 Ocak 1903), 1-3. google scholar
• “UYku Esnasında RahatsızLıkLar”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 504, 1 Safer 1323(7 Nisan 1905), 8. google scholar
• “VaLideLere”, Hanımlara Mahsus Gazete, SaYı 386, 16 Şaban 1320(18 Kasım 1902), 5. google scholar
• “Yenidoğan ÇocukLar Hakkında İcrası Lazım GeLen MuameLattan”, Terakki-i Muhadderat, Numara 39, 28 Safer 1287(30 MaYıs 1870), 4. google scholar
• “Yenidoğan ÇocukLar Hakkında İcrası Lazım GeLen MuameLattan”, Terakki-i Muhadderat, Numara 40, 6 RebiYü’L evveL 1287(6 Haziran 1870), 3-4. google scholar
• “Yenidoğan ÇocukLar Hakkında İcrası Lazım GeLen MuameLat UnvanıYLa Doktor VeLi BeY Tarafından GüLşensaraY Gazetesi Matbaasına GönderiLerek NeşrettiriLen Varaka”, Terakki-i Muhadderat, Numara 33, 8 Muharrem 1287 (10 Nisan 1870), 4. google scholar
• “Yenidoğan ÇocukLar Hakkında İcrası Lazım GeLen MuameLat UnvanıYLa Doktor VeLi BeY Tarafından GüLşensaraY Gazetesi Matbaasına GönderiLerek NeşrettiriLen Varakanın Mabadı”, google scholar
• Terakki-i Muhadderat, Numara 35, 29 Muharrem 1287(1 MaYıs 1870), 3-4. google scholar
• AbdüLaziz BeY. Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri. CiLt 1. İstanbuL:Tarih Vakfı Yurt YaYınLarı, 1995. google scholar
• Ahmed Midhat. Çocuk Melekât-ı Uzviye ve Ruhiyesi. Dersaadet 1317. google scholar
• Ahmed Rasim. Falaka. İstanbuL:HamidiYe Matbaası, 1927. google scholar
• ALi Rıza BeY. Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. İstanbuL:Kitabevi, 2001. google scholar
• Araz, YahYa. 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak. İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2013. google scholar
• AYdınLı, ELif Sezer - Schıck, İrvin CemiL. "OsmanLı İstanbuL'unda Sese Dönüşen KitapLar". Zemin. S.5(2023):50-111. google scholar
• AYverdi, Sâmiha. İstanbul Geceleri. İstanbuL:Baha Matbaası, 1977. google scholar
• BaLsoY, GüLhan. "PoLitik Bir ALan OLarak Kadın Bedeni OsmanLı TopLumunda Kürtajın YasakLanması". Toplumsal Tarih. S.223, C.38, (İstanbuL:2012):22-27. google scholar
• BoLaYır, ALi Ekrem. Ali Ekrem Bolayır’ın Hâtıraları. Ankara:KüLtür BakanLığı YaYımLar Dairesi BaşkanLığı, 1991. google scholar
• Cengiz, GüL Hanım. “II. AbdüLhamid Dönemi OsmanLı SosYaL PoLitikaLarında Çocuk”. Doktora Tezi, SüLeYman DemireL Üniversitesi, 2019. google scholar
• Demirci, Tuba- SomeL, SeLçuk Akşin SomeL. “Women’s Bodies, DemographY, and PubLic HeaLth: Abortion PoLicY and Perspectives in the google scholar
• Ottoman Empire of the Nineteenth CenturY”. Journal of the History of Sexuality, C.17, N.3, (2008): 377-420. google scholar
• Doktor Besim Ömer. Çocuk BüYütmek. İstanbuL: Matbaa-Yı Ahmed İhsan, 1320. google scholar
• Doktor Besim Ömer. Doğururken ve Doğurduktan Sonra. İstanbuL: Ahmed İhsan Matbaası, 1320. google scholar
• Doktor Besim Ömer Paşa. Ebe Hanımlara Öğütlerim. İstanbuL:Matbaa-i Ahmet İhsan, 1322. google scholar
• Doktor Besim Ömer. Gebelik ve Gebelikde Tedâbîr. İstanbuL: Yeni Matbaa, 1340-1342. google scholar
• Doktor Besim Ömer. Nevsâl-i Âfiyet Salnâme-i Tıbbiye. Birinci Sene. İstanbuL: ÂLem Matbaası Ahmed İhsan Şürekası, 1315. google scholar
• Doktor Besim Ömer. Nevsâl-i Âfiyet Salnâme-i Tıbbiye. Üçüncü Sene. İstanbuL: Matbaa-Yı Ahmed İhsan Şürekası, 1320. google scholar
• Doktor Besim Ömer. Nevsâl-i Âfiyet Salnâme-i Tıbbiye. Dördüncü Sene. İstanbuL: Matbaa-Yı Ahmed İhsan, 1322. google scholar
• Doktor Besim Ömer. Sıhhatnümâ-yı Nevzad Kundak Beşik Emzik. İstanbuL: ÂLem Matbaası Ahmed İhsan Şürekâsı, 1312. google scholar
• ErkaYa BaLsoY, GüLhan. Kahraman Doktor İhtiyar Acuzeye Karşı Geç Osmanlı Doğum Politikaları. İstanbuL: Can Sanat YaYınLarı, 2015. google scholar
• Göktaş Cengiz, GüL Hanım. “Bir OsmanLı Hekimi Besim Ömer ve Çocuk BesLenmesi”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 55, (2022):21-41. google scholar
• Gürpınar, HüseYin Rahmi. Eti Senin, Kemiği Benim. İstanbuL: Gürpınar YaYınLarı, 1963. google scholar
• HeYwood, CoLin. Baba Bana Top At! Batı'da Çocukluğun Tarihi. İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2003. google scholar
• İbrahim Edhem, Terbiyetü'l-Etfal Risalesi. İstanbuL:1285. google scholar
• KaraY, Refik HaLid. Üç Nesil Üç Hayat. İstanbuL: İnkıLâp Kitabevi, YY.. google scholar
• Musahipzade CeLaL. Eski İstanbul Yaşayışı. İstanbuL: TürkiYe YaYınevi, 1946. google scholar
• OkaY, CüneYd. “Son Dönem OsmanLı TopLumunda Çocuk”. Türkler Ansiklopedisi. C.14. Ankara 2002: 41-56. google scholar
• Onur, Bekir. Türkiye'de Çocukluğun Tarihi. Ankara: İmge Kitabevi YaYınLarı, 2005. google scholar
• Örik, Nahid Sırrı. Bilinmeyen Yaşamlarıyla Saraylılar. İstanbul:TürkiYe İş Bankası KüLtür YaYınLarı, 2002. google scholar
• Özbek, Nadir. Osmanlı İmparatorluğu'nda Sosyal Devlet Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914. İstanbuL: İLetişim YaYınLarı, 2013. google scholar
• Sarı, Nil. “Mekteb-i Tıbbiyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 29, Ankara 2004:2-5. google scholar
• Sarı, Nil. “Osmanlı Sağlık Hayatında Kadının Yeri”. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 2/3 1996/97:11-64. google scholar
• Sezer, Sennur - ÖZYalçıner, Adnan. Bir Zamanların istanbulu. İstanbuL:İnkıLâp Kitabevi, 2005. google scholar
• Şair LeyLa (Saz) Hanım. Anılar 19. Yüzyılda Saray Haremi. İstanbul:Cumhuriyet Kitap KuLübü, 2000. google scholar
• Toksöz, Hatice. "OsmanLı KLasik Dönem AhLak EserLerinde Çocuk Eğitimi", Osmanlı Dünyasında Çocuk Olmak, EditörLer:Haşim Şahin-Nurdan Şafak, İstanbuL:Dem YaYınLarı, 2012:53-94. google scholar
• Tör, Ahmet Nedim Servet. Nevhîz’in Günlüğü. İstanbul:YKY Yayınları, 2008. google scholar
• Yadi, Ahmet. “Osmanlı Belediyelerinde Bir Sağlık Hizmeti: Ebelik [Kâbilelik]”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. 20 (2024):1-17. google scholar
• Yıldız Uslu, Menekşe. “Gelenekselden Modern Yöntemlere: Osmanlı Toplumunda Kadınların Doğum Süreci”. Türk Dünyası Kadın Araştırmaları Dergisi. 3(4), (2024):38-49. google scholar
• Yurdakök, Murat. Türk Çocuk Hekimliği Tarihi. Ankara: Öztürk Matbaası, 1984. google scholar