Bizans Pembesi: Alexis Gritchenko’nun Konstantinopolis Anlatısı

Year 2021, Issue: 30, 1 - 27, 30.06.2021

Emir Alışık

Abstract

1919 Kasım'ı ile 1921 Nisan'ı arasını İtilaf kuvvetlerinin işgali altındaki İstanbul'da geçiren Ukraynalı ressam Alexis Gritchenko (Oleksa Hryshchenko), 1923’te Paris’te Constantinople Bleu et Rose (Konstantinopolis Mavi ve Pembe) sergisini açtı ve 1930’da halen yaşadığı Paris’te İstanbul’da tuttuğunu söylediği günlüğünü yayımladı. Günlük’te Bizans Konstantinopolis’ine, onun tarihine, kültürüne, sanatına, mimarisine dair pek çok bilgi verir. Gritchenko’nun aktarımları hem güncel tarihyazımına hem de kişisel gözlemlerine dayanır ve tüm bunları duyusal bir deneyim olarak sunar. Gözlemleriyle beslediği tarih bilgisi, Günlük’te antik, Bizans ve Osmanlı’dan parçalar taşıyan eklektik ve tarihdışı bir Konstantinopolis olarak karşımıza çıkar. Gritchenko, Bizantinizm olarak değerlendirilebilecek eserler üreten modernist bir ressamdır, bu yönüyle çağının bir temsilcisidir; Vladimir Tatlin, Vasily Kandinsky gibi Gritchenko da Bizans sanatı üzerine düşünmüştür. Gritchenko’nun sözlü betimindeki duyusallık ve eklektik tarih algısı İstanbul’da ürettiği resimlerde de gözlenebilir. Özellikle şehrin Bizans surları ve Ayasofya’yı tasvir ettiği eserlerde Bizans ve Osmanlı ögeleri iç içe geçer. Gritchenko’nun Günlük’te kurguladığı Tarihi Yarımada, mekânları, yapıları, insanları ve onların gündelik hayatlarıyla tarihin akışının dışında kalmış, ancak tüm parçaları birbiriyle uyum içinde kurgulanmış fantastik atmosferiyle bir hierotopos’tur. Bu yazıda Günlük’te Bizans tarihi, yapıları ve kültürüne yapılan atıflar saptanmış ve bunlar hem çağdaş hem de Gritchenko’nun erişimi olabilecek yazın çerçevesinde değerlendirilmiştir. Böylece Gritchenko’nun, okuma ve gözlemlerine dayalı Konstantinopolis’ini nasıl kurguladığı gösterilmiştir.

Keywords

Alexis Gritchenko, Konstantinopolis, Hierotopos, Tarihyazımı, Bizantinizm

Thanks

Bu makaledeki gözlem ve argümanların bir kısmı, daha önce Meşher’in Alexis Gritchenko: İstanbul Yılları adıyla 2020’de düzenlediği sergi kapsamında yayınlanan Meşher Podcast programının, 8 Kasım 2020’de Tarkan Okçuoğlu ile birlikte konuğu olduğum Alexis Gritchenko: İstanbul Mavi ve Pembe bölümünde tartışılmıştır. Tüm Meşher ekibine, özellikle de serginin küratörleri Ebru Esra Satıcı ve Şeyma Çetin’e, Karoly Aliotti’ye ve Nazlı Efsa Aktar’a beni konuk ettikleri için teşekkür ederim. Tarkan Okçuoğlu’na, beni Alexis Gritchenko’nun eserleri ve günlüğü üzerine düşünmeye davet ettiği ve bahsi geçen programın hazırlanışı esnasındaki zihin açıcı fikir paylaşımları nedeniyle minnettarım.

Byzantine Pink: Alexis Gritchenko’s Narrative of Constantinople

Abstract

Ukrainian artist Alexis Gritchenko (Oleksa Hryshchenko), who lived in Istanbul between November 1919 and April 1921 during the occupation of the Allied forces, opened the Constantinople Bleu et Rose exhibition in Paris in 1923, where he displayed his works on Constantinople. In 1930, while living in Paris, he published a chronicle of his life in Istanbul (Deux ans à Constantinople). It depicted the Byzantine history, culture, art, and architecture in Constantinople. While his knowledge benefited from both the contemporary historiography and his scrutiny, he presents them as sensory experiences. What emerged was an ahistorical Constantinople, an amalgamation of eclectic features from the Ancient, Byzantine, and Ottoman periods of the capital. Gritchenko was a modernist artist who produced Byzantinism, much like his cohort, including Vladimir Tatlin or Vasily Kandinsky. His art reflected sensuous oral descriptions and eclectic representations of history, reproducing Byzantinism. The Historical Peninsula in Gritchenko’s journal is a hierotopos, a carefully rendered, fantastic atmosphere with ahistoric yet harmoniously functioning spaces, buildings, people, and daily life. This article evaluates and assesses the journal’s references to Byzantine history, monuments, and culture in the context of both the contemporary literature on Byzantine history and the literature that Gritchenko may have accessed. Thus, we reveal how Gritchenko constructed a Constantinople based on his readings and observations.

Keywords

Alexis Gritchenko, Constantinople, Byzantinism, Hierotopos, Historiography

References

• Alshanskaya, Alena et al., hazırlayan. Imagining Byzantium Perceptions, Patterns, Problems. Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 2018.
• Andrea, Alfred. Contemporary Sources for the Fourth Crusade. Leiden: Brill, 2000.
• Angold, Michael J. The Fourth Crusade: Event and Context. New York: Routledge, 2014.
• Auzépy, Marie-France, hazırlayan. Byzance En Europe. Saint-Denis: Presses Universitaires Vincennes, 2003.
• Beck, James. “Piero della Francesca at San Francesco in Arezzo: An Art-Historical Peregrination.” Artibus et Historiae 24, no. 47 (2003): 51–80.
• Belting, Hans. Likeness and Presence: A History of the Image before the Era of Art. Çeviren Edmund Jephcott. Chicago: The University of Chicago Press, 1997.
• Betancourt, Roland ve Maria Taroutina, hazırlayan. Byzantium/Modernism: The Byzantine as Method in Modernity. Leiden: Brill, 2015.
• Bouras, Charalambos. “The Daphni Monastic Complex Reconsidered.” AETOS: Studies in Honor of Cyril Mango içinde. Hazırlayan Ihor Ševčenko ve Irmgard Hutter. Stuttgart: B. G. Teubner, 1998, 1–15.
• Buchanan, Ian. “Historicism.” A Dictionary of Critical Theory içinde. Oxford University Press, 2018. Erişim tarihi 29.04.2021. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780198794790.001.0001/acref- 9780198794790-e-323.
• Bullen, J. B. “Byzantinism and Modernism 1900-14”. The Burlington Magazine 141, no: 1160 (Kasım 1999): 665–675.
• Carr, Annemarie Weyl. “Matthew.” The Oxford Dictionary of Byzantium (Oxford: Oxford University Press, 1991). Erişim tarihi 03.02.2021 https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195046526.001.0001/ acref-9780195046526-e-3390.
• ———. “Orans.” The Oxford Dictionary of Byzantium içinde. Oxford: Oxford University Press, 1991. Erişim tarihi 03.02.2021, https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195046526.001.0001/acref- 9780195046526-e-3962.
• Dethier, P. A. ve C. Hopf, hazırlayan. Monumenta Hungariae Historica. Ser. Scriptures (Masodik osztaly Irok). C. 22.1. Galata/Pera ya da Budapeşte: 1872? ya da 1875?.
• Diehl, Charles. Byzance: Grandeur et décadence. Paris: E. Flammarion, 1919.
• Doukas. Historia Turco-Byzantina. Hazırlayan Harry J. Magoulias. Detroit: Wayne State University Press, 1974. Gautier, Theophile. Constantinople of To-day. Çeviren Robert Howe Gould. Londra: David Bogue, 1854.
• Gritchenko, Alexis. Deux ans à Constantinople. Paris: Quatre Vents, 1930.
• ———. İstanbul’da İki Yıl 1919–1921: Bir Ressamın Günlüğü, çeviren Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• ———. O sviaziakh russkoi zhivopisi s Vizantiei i Zapadom XIII–XX vv: Mysli zhivopistsa [Rus Resminin Bizans ve Batı ile İlişkisi, 13.–20. Yüzyıllar: Ressamın Görüşleri]. Moskova: 1913.
• Güler, Ayşenur. “Tale of an Émigré Artist in Istanbul: The Impact of Alexis Gritchenko on the 1914 Generation of Turkish Artists.” Transcending the Borders of Countries, Languages, and Disciplines in Russian Émigré Culture içinde. Hazırlayan Christoph Flamm, Rolan Marti ve Ada Raev. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing: 2018. 119–143.
• ———. “Alexis Gritchenko’nun İstanbul Yıllarının İzinde.” Alexis Gritchenko: İstanbul Yılları içinde. Hazırlayan Nilüfer Şaşmazer. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2020. 131–204.
• Izvestiia Russkogo Arkheologicheskogo Instituta v Konstantinopole (IRAIK) [İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü Bülteni] 11 (1906). Janin, Raymond La Géographie Ecclésiastique de L’empire Byzantin, Vol. 1, Le Siège de Constantinople et Le Patriarcat Oecuménique, Pt. 3, Les Églises et Les Monastères. İkinci basım. Paris: Institut français d’études byzantines, 1969.
• Kandinsky, Wassily. Concerning the Spiritual in Art. Çeviren Michael Sadleir ve Francis Golffing. New York: Wittenborn, Schultz, 1947.
• Kazhdan, Alexander, hazırlayan. The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford: Oxford University Press, 1991.
• Kitzinger, Ernst. “The Byzantine Contribution to Western Art of the Twelfth and Thirteenth Centuries.” Dumbarton Oaks Papers 20 (1966): 25-47.
• “Laurentian Codex,” 1377. F.p.IV.2. National Library of Russia, St. Petersburg.
• Lidov, Alexei. “Hierotopy: The Creation of Sacred Spaces as A Form of Creativity and subject of Cultural History.” Hierotopy: Creation of Sacred Spaces in Byzantium and Medieval Russia içinde. Hazırlayan Alexei Lidov. Moskova: Progress-Tradition, 2003. 32–58.
• ———. “Creating the Sacred Space: Hierotopy as A New Field of Cultural History.” Spazi e percorsi sacri. I santuari, le vie, i corpi (2014): 61-89. L
• ymberopoulou, Angeliki ve Rembrandt Duits, hazırlayan. Byzantine Art and Renaissance Europe. New York: Routledge, 2013.
• Mabeyinci Pavlos. Ayasofya’nın Betimi. Çeviren Samih Rifat. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2010.
• Madden, Thomas F. “The Venetian Version of the Fourth Crusade: Memory and the Conquest of Constantinople in Medieval Venice.” Speculum 87, no. 2 (2012): 311–344.
• Magdalino, Paul. Ortaçağda İstanbul: Altıncı ve On Üçüncü Yüzyıllar Arasında Konstantinopolis’in Kentsel Gelişimi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Maguire, Henry. “Truth and Convention in Byzantine Descriptions of Works of Art.” Dumbarton Oaks Papers 28 (1974): 111+113–140.
• Mango, Cyril. “The Triumphal Way of Constantinople and the Golden Gate.” Dumbarton Oaks Papers 54 (2000): 173–188.
• Marciniak, Przemysław ve Dion C. Smythe, hazırlayan. The Reception of Byzantium in European Culture since 1500. New York: Routledge, 2015.
• Matthews, David. Medievalism: A Critical History. Cambridge: D.S. Brewer, 2015.
• Meyendorff, John, “Eastern Orthodoxy.” Encyclopedia Britannica, erişim tarihi 31 Ocak 2020. https://www. britannica.com/topic/Eastern-Orthodoxy.
• Millet, Gabriel. Le Monastère de Daphni: Histoire, architecture, mosaïques. Paris: Ernest Leroux, 1899.
• Millingen, Alexander Van. Byzantine Churches in Constantinople: Their History and Architecture. Londra: Macmillen and Co., 1912.
• Necipoğlu, Gülru. Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. Chicago: The University of Chicago Press, 2005.
• Nelson, Robert S. “Modernism’s Byzantium Byzantium’s Modernism.” Byzantium/Modernism: The Byzantine as Method in Modernity içinde. Hazırlayan Roland Betancourt ve Maria Taroutina. Leiden: Brill, 2015. 15–37.
• Okçuoğlu, Tarkan ve Emir Alışık. “Alexis Gritchenko: İstanbul Mavi ve Pembe.” Meşher Podcast adlı podcast içinde. Hazırlayan Karoly Aliotti, Şeyda Çetin ve Ebru Esra Satıcı. https://open.spotify.com/episode/5ge nRTToiPvMjVc781wKVw?si=0kkYqJnRSKOst5b4g-BABA
• Osterhout, Robert G. “(Re) Presenting the Kariye Camii: Architecture, Archaeology, and Restoration.” Restoring Byzantium: The Kariye Camii in İstanbul (Chora Church) içinde. New York: Miriam and Ira D. Wallach Art Gallery, Columbia University in the City of New York, 2004. 32–43.
• Philippides, Marios ve Walter K. Hanak. The Siege and Fall of Constantinople in 1453: Historiography, Topography, and Military Studies. Farnham: Ashgate, 2011.
• Pitarakis, Brigitte ve Olivier Delouis, hazırlayan, henüz yayımlanmamış. Discovering Byzantium in Istanbul: Scholars, Institutions, and Challenges, 1800–1955. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2021.
• Русская летопись с Воскресенского списка [Voskresenkaya’dan Rus Kroniği], list. SPb., 1793-1794. Ch. 1-2; PSRL. SPb., 1856-1859. T. 7-8.
• Susak, Vita. “Alexis Gritchenko: Selam Sana İstanbul!” Alexis Gritchenko: İstanbul Yılları içinde. Hazırlayan Nilüfer Şaşmazer. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2020. 35–68.
• Şaşmazer, Nilüfer, hazırlayan. Alexis Gritchenko: İstanbul Yılları. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2020
• Tanman, M. Baha ve K. Mehmet Kentel. “Alexis Gritchenko: İşgal Dönemi İstanbulu’nda Gündelik Yaşam.” 26 Haziran 2020. Meşher Podcast adlı podcast içinde. Hazırlayan Karoly Aliotti, Şeyda Çetin ve Ebru Esra Satıcı. https://open.spotify.com/episode/2vhhLFbAhBaBDsLfRpe43R?si=BxEo0ZrxSp-16SFJiGI5Dg.
• Üre, Pınar. “Byzantine Heritage, Archaeology, and Politics between Russia and the Ottoman Empire: Russian Archaeological Institute in Constantinople (1894-1914).” Doktora Tezi, The London School of Economics and Political Science, 2014.