Kültürel Miras Bağlamında Kilim ve Katı’ Sanatının Buluşması: Sivrihisar Beş Bacalı Kilim Örneği

Year 2025, Volume: 4 Issue: 1, 94 - 111, 21.07.2025

Gülşah Irmak , Seçil Kartopu

Abstract

Kültür, toplumun kendine özgü oluşumları, değerleri ile kimlik yapısını belirleyen, devamlılığını sağlayan bir yapıdır. Kültürün etkileriyle, toplumun ortaya çıkardığı ürünler miras değerinde görülüp yaşatılmakta ve gelecek nesillere ulaştırılmaktadır. Geçmişin izlerini taşıyan kültürel miraslar geleceğe yön vermek adına kıymetli görülmektedir. Toplumun her alanında inanç, sosyal, ekonomik, tarihi bilgilerini içermekte ve belge niteliği taşımaktadır. Bu kıymetli değerler arasında yer alan geleneksel el sanatları toplumdaki önemini korumaktadır. Bu alanda yapılan ulusal ve uluslararası çalışmalar bu önemi desteklemekte ve miras niteliğinde görülmesinden ötürü koruma listelerinde yer verilmektedir. Bu çalışmada geleneksel Türk el sanatları içerisinde yer alan kilim dokuma sanatı örneği, klasik süsleme sanatlarından katı’ sanatına uygulanmış, disiplinler arası yaklaşıma yer verilmiştir. Çalışmada Sivrihisar kilimlerinin, coğrafi işaret tescili bulunması ve dokuma sanatı gelenekleri başlığı altında, kilim dokuma geleneğinde somut olmayan kültürel miras listesinde yer alması sebebiyle Sivrihisar Beş Bacalı Kilim ele alınmıştır. Bu kilim diğer bir geleneksel sanat olan katı’ sanatı ile uygulanmış yeni bir yaklaşım getirilmeye çalışılmıştır. Kilim dokumalarının iletişim dili olduğuna dikkat çekilmiştir. Hikâyesi olan bir kilimin katı’ sanatına uyarlanması anlatılan hikâyenin farklı eserlerde hayat bulmasını sağlamıştır. Somut olmayan kültürel miras listesinde yer alan bu değerlerimiz, geleneksel el sanatları alanında alternatif yaklaşımla devamlılık kazanmıştır. Çalışma kapsamında ele alınan Sivrihisar Beş Bacalı Kilimin desen analizi AutoCAD programı ile çalışılmış ve dijital alanda arşivlenmesi sağlanmıştır. Bu değerli mirasların uygulamasında alternatif bir yaklaşım geliştirilmiş uygulama aşamalarına yer verilmiştir.

Keywords

kültürel miras , somut olmayan kültürel miras , geleneksel Türk el sanatları , beş bacalı kilim , katı' sanatı

The Meeting of Kilim and Katı’ Art In The Context of Cultural Heritage: The Sample of Sivrihisar Five-Chimned Kilim

Abstract

Culture is a structure that determines a society's unique formations, values, and identity structure, ensuring its continuity. Through the influence of culture, the products created by society are considered heritage and preserved, passed on to future generations. Cultural heritage bearing the traces of the past is considered valuable for shaping the future. It contains religious, social, economic, and historical information in every aspect of society and serves as documentation. Traditional handicrafts, among these valuable assets, maintain their importance in society. National and international studies in this field support this importance, and due to their heritage status, they are on the protection lists. This study examines the example of kilim weaving, a traditional Turkish handicraft, applied to the art of Katı', a classical decorative art, using an interdisciplinary approach. The study examines the Sivrihisar Five-Chimney Kilim because Sivrihisar kilims have a geographical indication registration and are included in the intangible cultural heritage list under the heading of weaving traditions. This kilim is applied to another traditional art, Katı' art, to develop a new approach. It is emphasized that rug weavings serve as a language of communication. Adapting a rug with a story to the art of kati' (a type of rug), the story told, brought to life in various works. These values, included in the intangible cultural heritage list, have gained continuity through an alternative approach in the field of traditional handicrafts. The pattern analysis of the Sivrihisar Five-Chimneyed Rug, discussed in this study, was performed using AutoCAD and digitally archived. An alternative approach was developed for the application of this valuable heritage, and the implementation stages were outlined.

Keywords

Cultural Heritage , Intangible Cultural Heritage , Traditional Turkish Handicrafts , Sivrihisar Five Chimney Rug , Katı’ Art

References

• Acar, B. (1975). Kilim ve düz dokuma yaygılar. İstanbul: Apa ofset basımevi.
• Akgün, M. U., Gürel, B. M., ve Koçoğlu, C. M. (2024). Bir toplumun hafızası: Türkiye'nin somut olmayan kültürel mirasının önemi ve geleceğe aktarılması. Karaelmas Sosyal Bilimler Dergisi, C. 2, S.1, 49-66.
• Akmeşe, H., Ataman, D., ve Aras, S. (2018). Somut kültürel mirasın turizm açısından değerlendirilmesi: Mardin ili örneği. Journal of Social And Humanities Sciences Research (JSHSR), C. 5, S. 29, 3598-3607.
• Arıoğlu, I. E., ve Aydoğdu Atasoy, Ö. (2015). Somut olmayan kültürel miras kapsamında geleneksel el sanatları ve Kültür ve Turizm Bakanlığı. Electronic Turkish Studies, C. 10, S. 16, 109-126.
• Artun, E. (2010). Türk halkbilimi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Aytaç, A., ve Eroğlu, M. A. (2013). Kırım Hansaray’da sergilenen el dokuması halı ve kilimler. Kalemişi Geleneksel Türk Sanatları Dergisi, C. 1, S. 1, 55-74.
• Baraz, N. (2000). Eskişehir’in halkbilimsel değerleri-1. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Barone, T., & Eisner, E. W. (2012). Arts based research. SAGE Publications. Bayraktaroğlu, S. (2023). Türk kilimleri kilim cicim zili palas. (Edt.: A. Soysaldı), Müzelerdeki tarihi kilimler (ss. 23,54), 1. Baskı, C.1, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Bayraktaroğlu, S. ve Özçelik, S. (2007). Halı müzesi ile kilim ve düz dokuma yaygılar müzesi kataloğu. Ankara: T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Er, B., ve Kara, S. (2019). Somut olmayan kültürel miras kapsamındaki el sanatları ürünlerinde sürdürülebilirlik Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, C.7, S. 42, 755-763
• Çoruhlu, Y. (2023). Türk kilimleri kilim cicim zili palas. (Edt.: A. Soysaldı), Türk kilimlerinde sembolizm (ss. 55-94). 1. Baskı. C. 1, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Darçın, İ., ve Başaran, F.N. (2018). Eskişehir ili Sivrihisar ilçesi düz dokumalarının incelenmesi. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 3, 287-308.
• Diler, A. ve Gallice, M.A. (2018). Kilimin sembolleri unutulmuş bir dilden kesitler, 1. Baskı, İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• Durul, Y. (1987). Türk kilim motifleri. Seri:V, Sayı:A.3, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları:62.
• Ekici, M. (2004). Somut olmayan kültürel miras neden ve nasıl korunmalı ve nasıl müzelenmeli: Sorunlar, çözümler ve ülkelerden örnekler, somut olmayan kültürel mirasın müzelenmesi sempozyum bildirileri. (Edt.: M. Ö. Oğuz-T. Saltık Özkan), (ss. 57-66). Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Genç,O M. (2023). Türk kilimleri kilim cicim zili palas. (Edt.: A. Soysaldı), Mersin zili ve cicim dokumaları (ss. 1255-1274). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Güvenç, B. (2011). Kültürün ABC’si, 5. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kavak, M. ve Düz, B. (2023). Turist rehberleri için Anadolu’nun somut olmayan kültürel mirası. (Edt.: A. Türker, S. Kurt ve G. Köksal ) Eskişehir (ss. 210-231). Detay Yayıncılık.
• Karamağaralı, B. (1996). Halı sanatı üzerine, Türk soylu halkıların halı, kilim, cicim sanatı uluslararası bilgi şöleni bildirileri (27-31 Mayıs 1996 ; Kayseri), (Edt: A. Aktaş Yaşa, S. Leloğlu Ünal, E. Kalender, Ş. Ercebeci), 175-185, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Kartopu, S., Güler, R., ve Ersöz, S. Ş. (2024). Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde bulunan 2007 ve 2048 nolu halılardaki kompozisyon ve motiflerin değerlendirilmesi. Socıal Mentalıty And Researcher Thinkers Journal (Smart Journal), C. 8, S. 64, 1900-1911.
• Koç, A. (2021). Somut olmayan kültürel mirasın korunması işlevi bağlamında yeni müzecilik: Sivrihisar uygulamalı kilim müzesi örneği, Motif Vakfı Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu-II. Tam Metin Bildirileri Kitapçığı (Edt.: M. A. Yolcu- M. Aça), (ss.401-415). İstanbul: Motif Vakfı Yayınları.
• Küççük, Z. (2015). Katı’ sanatı öğretim modülünün oluşturulması (Mehmet Selim Divanı Örneği). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Leavy, P. (2015). Method meets art: Arts-based research practice (2nd ed.). The Guilford Press.
• Oğuz, M. Ö. (2003). Halkbilimi çalışmalarının yeni dönemi: Somut olmayan kültürel mirasın korunması sözleşmesi. Milli Folklor Dergisi, C.8, S .60, 247-253.
• Oğuz, M.Ö.(2004). Açılış konuşmaları, somut olmayan kültürel mirasın müzelenmesi sempozyum bildirileri. (Edt:M. Ö. Oğuz- T. Saltık Özkan), 9-10, Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Oyman, R. (2013). Isparta yöresindeki bazı yörüklere ait düz dokuma örnekleri. Akdeniz Sanat Dergisi, C. 6, S.12.
• Oyman, N. R. (2019). Bazı Anadolu kilim motiflerinin sembolik çözümlemesi. Arış Dergisi, S. 14, 4-22.
• Örnek, S.V. (2017). Etimoloji sözlüğü. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Özbel, K. (1948). El sanatları IX- Anadolu kilimleri. Ankara: C.H.P. Halkevleri Bürosu Yayınları.
• Özdemir, M. (2021). Kültürel miras ve kültür yönetimi bağlamında yaşayan geleneksel oyuncak ustaları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk, İ. (2010). Türk el sanatlarının günümüzdeki durumu (tarihçe, sorunlar, öneriler). Sanat Dergisi, C.0, S. 7, 67-75.
• Soysaldı. A.(2023) Türk kilimleri kilim cicim zili palas, (Edt.: A. Soysaldı), sunuş. 1. Baskı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. C.1.
• Soysaldı A.ve Elver H. (2023) Türk kilimleri kilim cicim zili palas. (Edt.: A. Soysaldı), Türk kültüründe kilimin yeri (ss.187-218). 1. Baskı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. C.1.
• Tekin Genç, L. (2021). Antropolojik açıdan kültürel süreklilik ve Anadolu dokuma kültürü, Türkiye dokuma atlası Anadolu’nun miras kumaşları, Cumhurbaşkanlığı Yayınları.
• Türkmen, F.N. (2023). Türk kilimleri kilim cicim zili palas , (Edt.: A. Soysaldı), Türk kilim sanatının tarihsel gelişimi (ss. 1-21). 1. Baskı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. C.1.
• Uğurlu, S.S. (2018). Anadolu kilimlerinde sanatsal değerler. Hars Akademi Uluslararası Hakemli Kültür Sanat Mimarlık Dergisi, C. 1, S. 1, 1-15.
• URL-1: Türk Dil Kurumu Sözlükleri (2022). Güncel Türkçe sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 7.11.2024).
• URL-2: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (T.y.-a), Kültür, Türk kültür tarihi. https://www.ktb.gov.tr/TR-96254/kultur.html (Erişim: 07.11.2024).
• URL-3: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (2025). Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Somut olmayan kültürel miras ne demektir?, https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-132353/somut-olmayan-kulturel-miras-ne-demektir.html%206%20kas%C4%B1m%202024 (Erişim: 25.03.2025)
• URL-4: T.C. Dışişleri Başkanlığı (2022). Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) https://www.mfa.gov.tr/unesco-info.tr.mfa#:~:text=UNESCO%20Kurulu%C5%9F%20S%C3%B6zle%C5%9Fmesi%2C%20d%C3%B6nemin%20Mill%C3%AE,Kas%C4%B1m%201946%20tarihinde%20y%C3%BCr%C3%BCrl%C3%BC%C4%9Fe%20girmi%C5%9Ftir (Erişim: 25.03.2025).
• URL-5: Unesco Türkiye Milli Komisyonu (2022). UNESCO Somut olmayan kültürel miras listeleri, https://www.unesco.org.tr/Pages/126/123/UNESCO-Somut-Olmayan-K%C3%BClt%C3%BCrel-Miras-Listeleri (Erişim: 2.05.2025).
• URL-6:Unesco Türkiye Milli Komisyonu (2022). Sözleşmeler, somut olmayan kültürel mirasın korunması sözleşmesi. https://www.unesco.org.tr/Pages/181/177/ (Erişim: 25.03.2025).
• URL-7: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (2025). Yaşayan Miras ve Kültürel Etkinlikler Genel Müdürlüğü. Somut olmayan kültürel miras nedir? https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-345089/somut-olmayan-kulturel-miras-nedir.html (Erişim: 25.03.2025).
• URL-8: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (2025). Yaşayan Miras ve Kültürel Etkinlikler Genel Müdürlüğü. Somut olmayan kültürel miras Türkiye ulusal envanteri. https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-344757/somut-olmayan-kulturel-miras-turkiye-ulusal-envanteri.html (Erişim: 27.03.2025).
• URL-9: Çağman, F. (2022). Katı‘. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/32-35. İstanbul: TDV Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/kati (Erişim: 31.03.2025).
• URL-10: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı (2015). Yazma ve Nadir Eserler Daire Başkanlığı, Kaat’ı sanatı http://www.yazmanadir.yek.gov.tr/Home/ShowLink?LINK_CODE=161 (Erişim: 2.04.2025).
• URL-11: Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA) (2023). T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sivrihisar ilçe raporu. https://www.investineskisehir.gov.tr/wp-content/uploads/2023/12/Sivrihisar.pdf. (Erişim: 26.11.2024).
• URL-12: T.C. Türk Patent ve Marka Kurumu (2022). Resmi coğrafi işaret ve geleneksel ürün adı bülteni. http://www.turkpatent.gov.tr (Erişim Tarihi: 20.05.2025).
• URL-13: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (2025). Eskişehir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Sivrihisar beş bacalı kilim – 2009, https://eskisehir.ktb.gov.tr/TR-149948/sivrihisar-bes-bacali-kilim---2009.html (Erişim: 2.05.2025).
• KK-1: Filiz Şenol Anaz, Ankara 1978, T.C Kültür Turizm Bakanlığı Somut Olmayan Kültürel Miras Taşıyıcısı. (Görüşme: 10.03.2024).