Osmanlı Kanunnameleri Işığında Üsküp ve İdaresi

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 2, 240 - 264, 30.12.2022

Fikriye Erkul

Öz

Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren Balkan topraklarında ilerleme sürecine girdi. Bu süreçte ele geçirilen yerlerden biri olan Üsküp; Arnavutluk, Bosna ve Makedonya’ya giden yolların kesiştiği güzergahta yer alıyordu. Üsküp, Bosna’nın fethine kadar Osmanlı Devleti’nde uç özelliği taşıyan bir yer oldu.
Osmanlı Devleti’nde kanunname faaliyetlerine bakıldığında kanunname örnekleri her zaman bir kanunname başlığı altında yer almaz. Pek çok kere, yasakname veya taşradan bildirilen bir mesele sonucu gönderilmiş bir cevap formu şeklinde karşımıza çıkabilir. Osmanlı Devleti’nde gerek Rumeli gerekse Anadolu eyaletlerini ilgilendiren genel kanunnameler ile doğrudan Üsküp ile ilgili kanunnamelere bakıldığında alışılageldiği üzere toprak idaresi konusu ağırlık kazanır. Üsküp ve Selanik başlığı altında yer alan kanunnamede toprak meselesi üzerinde durulur. Bölge, maden bakımından zengin bir yer olduğundan Rumeli kanunnameleri içinde maden konusu dikkati çeker. Bunun yanı sıra Üsküp çevresi göçebe yaşam tarzına elverişli olduğundan civarda yörük grupları vardır. Bu sebeple Rumeli yörükleri ile ilgili hususlar kanunnamelerdeki yerini alır. Üsküp ve çevresinde yer alan bazı madenlerde bu yörük grupları görevlendirilir. Yörük grupları sadece madenlerde değil orduda da piyade gücü olarak gerektiğinde hizmet eder. Üsküp sancağına bağlı Kalkandelen, Kırtova gibi nahiyeler maden bakımından zengindir. Bu sebeple Üsküp’te Osmanlı darphanesi yer alır.
Toprak sistemine bakıldığında Üsküp, miri arazi sisteminin uygulandığı bir bölgedir. Bir nevi kiracılık sistemi olan bu sistem bölge halkı için tanıdıktır. Barkan’ın ifade ettiği gibi zenginlik ve medeniyetin topraktan kaynaklandığı çağlarda, devletin tüm toprakları kendi bünyesine alarak tasarruf hakkını belirli koşullarda devretmesi olağandır.
Bu makalede Osmanlı kanunnameleri ışığında klasik dönemde Üsküp’te Osmanlı idaresi, toprak sistemi, madencilik ve nüfus üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Rumeli, Üsküp, Osmanlı Kanunnameleri, Toprak idaresi, Maden

Skopje and its Administration in the Light of Ottoman Legal Codes

Öz

Since its establishment, the Ottoman Empire aimed to conquer the Balkan territories. In line with this purpose, Skopje, one of the conquered areas, it was strategically placed at the intersection of roads extending to Albania, Bosnia and Macedonia. Until the conquest of Bosnia, Skopje became an important frontier zone of the Ottoman Empire. The first instances of legal codes in the Ottoman Empire are not always included under the title of a legal code. They often take the form of a response sent as a result of a restriction or an issue reported by the provinces. When the general legal codes of both Rumelia and Anatolian provinces, as well as the legal codes particularly related to Skopje, are analyzed under the Ottoman Empire, the issue of land administration comes to the forefront, as it always does. The issue of land is stressed in the legal codes known as Skopje and Salonica. Since the region is a rich place in terms of minerals, the issue of mining draws attention in Rumelian legal codes. Besides, since the surroundings of Skopje are suitable for the nomadic lifestyle, there are nomadic groups in the vicinity. For this reason, the issues related to the Rumelian nomads take their place in the laws. These nomadic groups are appointed in some mines in and around Skopje. The nomadic groups serve not only in the mines but also in the army as an infantry force. Sub-districts such as Kalkandelen and Kirtova, which are connected to the sanjak of Skopje, are rich in minerals. There is an Ottoman mint in Skopje.
Considering the soil system, Skopje is a region where the miri property system is applied. This system, which is a kind of tenancy system, is familiar to the people of the region. As Barkan states, in the ages when wealth and civilization originated from the land, it is usual for the state to take all the land under its own control and transfer its right of disposition under certain conditions.
In this article, the land system, mining, and population of the Ottoman administration in Skopje throughout the classical period were discussed in light of Ottoman legal codes.

Anahtar Kelimeler

Rumelia, Ottoman Legal Code, Land Administration, Mining, Rumeli, Üsküp, Osmanlı Kanunnameleri, Toprak idaresi, Maden

Kaynakça

• Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, c.I, Fey Vakfı Yay., İstanbul, 1990.
• Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, c.II, Fey Vakfı Yay., İstanbul, 1990.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 1. Basım YKY, İstanbul, 2010.
• Aktepe, M. Münir, Osmanlı Türklerinin Rumeli’ye Yerleşmeleri, Edebiyat Fakültesi Tarih Zümresi Doktora Tezi, İÜ Kütüphanesi Tez -1647, İstanbul 1949.
• Aşıkpaşazade, Aşık Paşaoğlu Tarihi, haz. H. Nihal Atsız, Kültür ve Turizm Bak. Yay.
• Aşıkpaşazade, AşıkpaşazadeTarihi, haz.: Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat, 1. Basım, Nisan 2013, İstanbul.
• Baltacı, Cahit, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, c. I, MÜ İlahiyat Fak. Yay., İstanbul 2005.
• Barkan, Ö. L., “Tımar”, c.XII.I, MEB İA, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979.
• Barkan, Ömer Lütfi, Kolonizatör Türk Dervişleri, Hamle Yay.
• Barkan,Ömer Lütfi, Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, 1. Cilt, İÜ Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü Neşriyatı, Burhaneddin Matbaası, İstanbul 1943.
• Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi, “Türkiye’de Toprak Meselesinin Tarihi Esasları”, Gözlem Yay., İstanbul 1980.
• Başar, Fahameddin Çirmen Savaşı’nın Balkan Tarihindeki Yeri”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi (Prof. Dr. Cengiz Orhonlu Hatıra Sayısı), Sayı 12, İstanbul 1998.
• Bayezıd, Yasemin, Osmanlı İlmiye Tarkinde İstihdam ve Hareket: Rumeli Kadıaskerliği Ruznamçeleri Üzerine Bir Tahlil Denemesi (XVI. Yüzyıl), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009.
• Beldiceanu, Niceoara, XIV. Yüzyılda XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti’nde Tımar, çev.: M.Ali Kılıçbay, Teori Yay., 1. Baskı, Ankara 1985.
• Bilge, Mustafa L., “Arnavutluk”, DİA, c.III, TDV Yay., İstanbul 1991.
• Bulduk, Üçler, XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib (Afyonkarahisar) Sancağı, TTK, Ankara 2013.
• Çağ, Galip, “16. Yüzyıl Ortalarında Makedonya Topraklarının Durumu”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, İÜ Edebiyat Fak. Yay., sayı: 20, 2011.
• Çetin, İsmet, Tursun Fakih: Hayatı Edebi Şahsiyeti Mesnevileri, İlesam Yayınları, Ankara 2002.
• Düzdağ, Ertuğrul, Kanuni Devri Ebussuud Efendi Fetvaları, Kapı Yay., 1. Basım, İstanbul, Haziran 2012.
• Emecen, Feridun, “İshak Bey”, DİA, c.XXII, TDV Yay., İstanbul 2000.
• Ergenç, Özer, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, TVYY, İstanbul, 1. Basım 2012.
• Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.V, haz.: Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul 2011.
• Gel, Mehmet, Kuruluş Devri Osmanlı ̋Fakı ̏ Zümresinin Tipik Bir Öncüsü: Tursun Fakı, OTAM, sayı:26, Güz 2009, Ankara 2011.
• Gökbilgin, Tayyip Osmanlı Müesseseleri Teşkilatı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İÜEF Yay., İstanbul 1977.
• Gökbilgin, M.Tayyib, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân, İÜEFY, İstanbul 1957.
• Gökbilgin, “Kanuni Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti Livaları Şehir ve Kasabaları”, Belleten, sayı:78, c. XX, TTK Yay., 1956.
• Gökbilgin, M. Tayyib, XV. Ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar-Mülkler-Mukataalar, İşaret Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2007.
• Gradeva, Rossitsa, Rumeli Under The Ottomans, 15ᵗʰ- 18ᵗʰ Centuries: İnstitutions and Communities, Analecta Isısıana LXXVI, The İsis Press, İstanbul 2004.
• Hadidi, Tevarih-i Ali Osman (1299-1523), haz.: Necdet Öztürk, Edebiyat Fak. Basımevi, İstanbul 1991.
• Halaçoğlu, Yusuf, XIV ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, TTK Yay., Ankara 1991.
• Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîs’l Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz.:Sevim İlgürel, TTK, Ankara 1998.
• İlgürel, Mücteba “Çaka Bey”, DİA, c.VIII, TDV Yay., İstanbul 1993.
• İmber,Colin, Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650, çev: Şiar Yalçın, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 1. Baskı, İstanbul 2006.
• İnalcık, Halil, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları, İsam Yay., İstanbul 2010.
• İnalcık, Halil , “Eyalet”, DİA, c.11, TDV Yay., İstanbul 1995.
• İnalcık, Halil, Fuat Köprülü Armağanı, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmparatorluğuna”, Dil Tarih ve Coğrafya Fak. Yay., 1953.
• İnalcık, Devlet-i Aliyye, c.I, İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2009.
• İnalcık, Halil, “Kanunname”, Encyclopaedia of İslam, vol. 4, ed.: E. Van Donzel-B.Lewis-Ch. Pellat, Third İmpression, , E. J. Brill, Leiden 1997.
• İnbaşı, Mehmet, “Fetihten İtibaren Üsküb’de Türk Nüfüsu”, Atatürk Ünv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 2, Erzurum 1995.
• İnbaşı, Mehmet - Kul, Eyüp , Balkanlarda Bir Türk Şehri Üsküp, TTK Yay., Ankara 2018.
• İnbaşı, Mehmet, “Üsküp”, DİA, c.42, TDV Yay., İstanbul 2012.
• İnbaşı, Mehmet, “Balkanlarda Osmanlı Hakimiyeti ve İskan Siyaseti”, Türkler Ansk., c.9, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002.
• İpşirli, Mehmet, Osmanlı Devletinde Kazaskerlik (XVII. Yüzyıla Kadar), Belleten, LXI/232, Aralık 1997.
• Jorga, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c.I, Çev.: Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yay., İstanbul 2000.
• Kılıç, Orhan, “Klasik Dönem Osmanlı Taşra Teşkilatı: Beylerbeylikler/Eyaletler, Kaptanlıklar, Voyvodalıklar, Meliklikler (1362/1799)”, c.IX, Türkler Ansk.,Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002.
• Kommena, Anna Malazgirt’in Sonrası: Alexiad Anadolu ve Balkan Yarımadasına İmparotor Alexios Kommenos Dönemi Tarihi, Çev.: Bilge Umar, İnkılâp Yay., İstanbul 1996.
• Kitovulos, İstanbul’un Fethi, Türkçesi: Karolidi, Kapı Yay., İstanbul Haziran 2013.
• Kunt, İ.Metin, Sancaktan Eyalete 1550-1659 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Ünv. Yay., 1. Baskı, Kasım 1978.
• Kuru, Levent, “XVI. Yüzyılın 2. Yarısında Rumeli Kadılıkları”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, c.8, sayı:2, Aralık 2019.
• Muntaner, Ramon, Chronicle, translated by: Lady Goodenough, Ln Parentheseses Publication, Cambiridge 2000.
• Nazif Hoca, “ Üsküb”, MEB İA, c.13, Kültür ve Turizm Bak., MEB Basımevi, İstanbul 1986.
• Nicoloudes, Nicolaos “Bir Tarihi Olayın Açıklanması İle İlgili Sorunlar: Gelibolu’nun Fethi ve Laonikos Chalkokondyles”, Çev: Ferhan Kırlıdökme Mollaoğlu, Tarih Araştırmaları Dergisi, DTCF Yay., c.27, sayı:44, 2008.
• Ocak, A. Yaşar, Saru Saltuk Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destani Öncüsü, TTK Yay., Ankara 2002.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Derbent Teşkilatı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1967.
• Oruç Bey Tarihi, haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2014.
• Ortaylı, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, 3. Baskı, Ankara 2012.
• Öztürk, Yücel, “Osmanlı Klasik Sisteminin Teşekkülü ve Çözülüşü”, Türkiye Günlüğü 58, Kasım-Aralık, Ankara 1999.
• Öztürk, Yücel, “Osmanlı Balkanı: Tarihi Süreçte Rumeli Beylerbeyliği’nin Kuruluş ve Gelişmesi”, Türk Tarihinde Balkanlar, Ed.: Z. İskefiyeli-M. B. Çelik-S. Yazıcı, Sakarya Ünv. Yay., Sakarya 2013.
• Öztürk, Yücel, “Erken Osmanlı Kaynak Formlarının Yapısal Karakteri Muhtevası ve Osmanlı Tarihi Açısından Önemi: Sultan Birinci Murad’ın Evrenos Bey’e Verdiği İmtiyaz Beratı”, Doğu Avrupa Araştırmalarında Kavramlar, Kaynaklar, Metedoloji ve Sanat, 2019 CIEES, Congress of İnternational Eastern Europan Studies, North Makedonya October 2019.
• Pakalın, Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yay., İstanbul 1983.
• Pachymeres, Georges, Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev.: İ.B. Barlas, İlgi Kültür Yay., 1. Basım, İstanbul 2009. Pamuk, Şevket, Paranın Tarihi, TVYY, 4.basım, İstanbul 2007.
• Popoviç A., “Üsküb”, Encylopedia of İslam, c.X, Leiden 2000.
• Tursun Bey, Tarih-i Ebü’l-Feth, Haz.: Mertol Tulum, Baha Matbaası, İstanbul 1977.
• Umar, Bilge, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Yay., İstanbul.
• Umar,Bilge, Türkiye Halkının Ortaçağ Tarihi, İnkılap Yay., İstanbul 1998.
• İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Çandarlı Vezir Ailesi, 2. Basım, TTK Basımevi, Ankara 1986.
• Uzunçarşılı, İ.Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, TTK Basımevi Ankara 1988.
• Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.I, 5. Baskı, TTK Yay., Ankara 1988.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta 1997.
• Zinkeisen, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c. I, Editor: Erhan Afyoncu, Yeditepe Yay., İstanbul 2011. 370 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-İli Defteri, yayına hazırlayanlar: Ahmet Özkılınç, Ali Çoşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu, T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, yayın no: 55, Ankara 2001.