Üsküp Nezareti Dâhilinde Güherçile Üretimi (15. Yüzyıl Ortalarından 19. Yüzyıl Ortalarına)

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 2, 320 - 351, 30.12.2022

Eyüp Kul

Öz

Güherçile, insanoğlunun bildiği en eski patlayıcı olan kara barutun en önemli kısmını oluşturmaktadır. Elde edilmesi pahalı olamamakla birlikte kullanıldığı sahanın ehemmiyeti yüzünden sıkı bir denetime tabi tutulan güherçile, Osmanlı coğrafyasının hemen hemen her bölgesinden üretimi yapılan bir hammaddeydi. İşte bu çalışmada Osmanlı arşiv vesikalarında ilk bilgilerine Fatih Sultan Mehmed döneminde ulaşılan ve ateşli silahların hammaddesinden birini oluşturan güherçilenin Üsküp ve civarındaki üretim, sevk ve kullanım aşamalarına odaklanılmıştır. 16. yüzyıl sonlarına doğru oluştuğu tahmin edilen Üsküp Nezareti’nin denetiminde sürdürülen üretimin takip eden yüzyıl ortalarından itibaren Selanik Baruthanesi’ne, daha sonraki süreçlerde ise Gelibolu ve Âzatlı baruthanelerine sevki üzerinde durulmuştur. Özellikle zaman içinde Üsküp merkezli bir uzman kadronun teşekkülü edip etmediği, devletin güherçile temini için aldığı tedbirler ve yaşanan sorunlar, arşiv belgelerinden ve yerel çalışmalardan elde edilen bulgulardan yola çıkılarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Balkanlar, Üsküp, Baruthane, Güherçile

Saltpeter Production Within The Ministry Of Skopje (From The Mid-15th Century To The Mid-19th Century)

Öz

Saltpeter is the most important part of black powder, the oldest explosive known to man. Although it was not expensive to obtain saltpeter, which was a raw material produced in almost every region of the Ottoman geography, it was subject to strict control due to the importance of the field in which it was used. In this study, the production, shipping, and usage of saltpeter in Skopje and its neighborhood, which is one of the raw materials of firearms and whose first information dating the period of the reign of Sultan Mehmed the Conqueror was reached in the Ottoman archive documents, was focused on. It was emphasized that the production under the supervision of the Ministry of Skopje, which is estimated to be established towards the end of the 16th century, was transferred to Thessaloniki gunpowder factory in the middle of the following century, and to the Gallipoli and Azatlı gunpowder factories in the following periods. Especially whether a Skopje-based expert staff was formed over time, the measures taken by the state for the supply of saltpeter, and the problems experienced were evaluated based on the findings obtained from archive documents and local studies.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, the Balkans, Skopje, Gunpowder Factory, Saltpeter

Kaynakça

• 1. 6 Nolu Mühimme Defteri (972/1564-1565) Özet-Transkripsiyon ve İndeks, c.I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Divan-ı Hümayun Sicilleri Dizisi: III, Ankara 1995 2.Gölen, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.