Cihanzâde Abdülaziz Efendi

Year 2025, Volume: 7 Issue: 1, 24 - 51, 30.06.2025

Lütfi Budak

https://doi.org/10.59839/jiees.1687333

Abstract

Bu çalışma, Osmanlı taşra teşkilatında önemli bir yer işgal eden Cihanoğlu ailesi ve özellikle Cihanzâde Abdülaziz Efendi’nin idari, askerî ve sosyal rollerini incelemektedir. Cengiz Han soyundan geldikleri iddia edilen ve “Hanzade” statüsüyle anılan bu aile, XVI. yüzyılda Aydın’ın Koçarlı bölgesinde ortaya çıkmış, XVIII. yüzyılda ise bölgesel bir güç haline gelmiştir. Aile mensupları, Osmanlı idari yapısında voyvoda, ayan, kadı ve muhassıl vekili gibi çeşitli görevlerde bulunmuştur. Cihanzâde Abdülaziz Efendi, 1770 Moskof Muharebesi sırasında üstlendiği asker temini göreviyle taşra ayanlarının merkezi otoriteyle olan ilişkilerinde kritik bir rol oynamıştır. O’nun ekonomik gücü ve bıraktığı muhallefatı, Osmanlı taşrasında aristokratik yapının oluşumuna dair önemli veriler sunmaktadır. Bunun yanı sıra, Cihanzâde Abdülaziz Efendi, vakıf faaliyetleri aracılığıyla cami ve medrese gibi yapılar inşa ederek, bölgenin eğitim ve dini hayatına katkıda bulunmuştur. Cihanoğlu ailesinin tarihsel süreci, Osmanlı taşra yönetimindeki yerel güç dinamiklerinin anlaşılmasına ve merkezi otoriteyle ilişkiler bağlamında ayanlık müessesesinin işleyişine dair kıymetli bir örnek teşkil etmektedir.

Keywords

Cihanzadeler , Aydın , Ayan , Osmanlı Taşra Yönetimi.

Cihanzâde Abdulaziz Efendi

Abstract

This study examines the administrative, military and social roles of the Cihanoğlu family and especially Cihanzade Abdülaziz Efendi, who occupied an important place in the Ottoman provincial organization. Claimed to be descended from Genghis Khan and referred to as “Hanzade”, this family emerged in the Koçarlı region of Aydın in the 16th century and became a regional power in the 18th century. Members of the family served in various positions in the Ottoman administrative structure, such as voivode, ayan, qadi and deputy mukassil. Cihanzade Abdülaziz Efendi played a critical role in the relations of the provincial ayyans with the central authority with the task of supplying soldiers during the Battle of Muscovy in 1770. Abdülaziz Efendi's economic power and the palimpsest he left behind provide important data on the formation of the aristocratic structure in the Ottoman provinces. He also contributed to the educational and religious life of the region by building mosques and madrasas through his foundation activities. The historical process of the Cihanoğlu family constitutes a valuable example for understanding the dynamics of local power in the Ottoman provincial administration and the functioning of the institution of ayyanate in the context of relations with the central authority.

Keywords

Cihanzadeler , Aydın , Ayan , Ottoman Provincial Administration.

References

• AE.SSLM.III (Ali Emiri Selim III), 364/20805, 406/23376.
• C. AS. (Cevdet Askeriye), 42351/973, 48675/1101, 29082/693, 1101/48675,973/42351, 693/29082.
• C.EV. (Cevdet Evkaf), 470/23769, 475/24041, 349/17740, 268/13671.
• C.MF. (Cevdet Maarif), 179/8932, 74/8656.
• C.ML. (Cevdet Maliye), 766/31206.
• D.BSM.MHF.d. (Başkanlık Osmanlı Arşivi, Bab-ı Defteri, Başmuhasebe, Muhallefat Halifeliği Defteri), 13194.
• Akdağ, Mustafa, “Osmanlı Tarihinde Ayanlık Düzeni Devri (1730-1839)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 8 (14), Ankara, 1963, s. 51-61.
• Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celâli İsyanları. Ankara, 1999.
• Arel, Ayda, “Aydın ve Yöresinde Bir Ayan Ailesi ve Mimarlık; Cihânoğulları”, Osmanlı’dan Cumhuriyete Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, Sempozyumu, Ankara, 1993, s. 187-221.
• Barnes, John Roberts, An Introduction To Religious Foundations in The Ottoman Empire., 1986.
• Bizbirlik, Alpay-Gacar, Anıl, “Osmanlı Devleti’nde Tereke Kayıtları ve Tereke Kayıtlarının Muhasebeleştirilmesi: Rusçuk Örneği”, Yönetim ve Ekonomi, 29 (4), Manisa, 2022, s. 629-641.
• Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Kayıtları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11 (22), İstanbul, 2013, s. 193-229.
• Cengiz, Ahmet, R. 1305, H. 1308, 1313, 1315, 1316, 1317, 1323 ve 1326 Tarihli Salnamelere Göre Aydın Sancağı, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van 1999.
• Cezar, Yavuz, “Bir Ayan’ın Muhallefatı”, Belleten, 41 (161), Ankara, Ocak 1977, s. 41-78.
• Dağlı, Murat, “18. Yüzyıl Sonunda Ayanlık Siyaseti”, Osmanlı Araştırmaları, 55, İstanbul, 2020, s. 145-180.
• Demir, Volkan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık Kurumu ve Bursa Ayanları: 1750-1800. Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2004.
• Emecen, Feridun, “Aydın”, DİA, 4, İstanbul 1991, s. 235-237.
• Ertaş, Mehmet Yaşar-Kılıçaslan, Hacer, “18. Yüzyılda Bir Ayan Ailesi: Hasançavuşzadeler”, Tarih Dergisi, 83, İstanbul, 2024, s. 21-66.
• Erünsal, İsmail E., “Hafız-ı Kütüb”, DİA, 15, İstanbul 1991, s. 95-98.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff, İstanbul, 2005.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul, 2003.
• Gökbel, Asaf-Şölen, Hikmet, Aydın İli Tarihi: Eski Zamanlardan Yunan İşgaline Kadar. Aydın,1936.
• Gümüş, İlker, “Cihanzâde Ailesi Vakıfları”, Erdem, 82, Ankara, 2022, s. 46-78.
• Gümüş, İlker, Cihanoğlu Ailesine Ait Mimari Eserler. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van 2015.
• İnalcık, Halil-Quataert, Donald, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. II, İstanbul, 2004.
• İnalcık, Halil, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600. London, 1973.
• Kazıcı, Ziya, Osmanlı Vakıf Medeniyeti. İstanbul 2003.
• Kırımlı, Hakan, “Kırım Hanlığı Tarihinde ‘Çoban Geraylar’ Meselesi, Belleten, 84 (299), Ankara, 2020, s. 243-260.
• Koçarlı Guide, İzmir, 2001.
• Mert, Özcan, “Ayan”, DİA, 4, İstanbul 1991, s. 195-198.
• Nagata, Yuzo, Muhsinzâde Mehmed Paşa ve Âyânlık Müessesesi. İzmir, 1999.
• Ortaylı, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile. İstanbul, 2020.
• Özcan, Abdülkadir, “Kapıcı”, DİA, 24, İstanbul 1991, s. 345-347.
• Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık. Ankara, 2004.
• Öztürk, Nazif, “Mütevelli”, DİA, 32, İstanbul 1991, s. 217-220.
• Robert Zens, “Provincial Powers: The Rise of Ottoman Local Notables (Ayan)”, History Studies, 3 (3), Ankara, 2011, s. 433-447.
• Sarıbey, Aysun, Aydın Vilayetinde Çiftlikler (1839-1918). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir 2013.
• Sertoğlu, Midhat, Osmanlı Tarih Lûgâtı, İstanbul 1986.
• Texier, Charles, Küçük Asya: Coğrafya ve Tarih. İstanbul, 2002.
• Tombuloğlu, Tuba, “Timurlu Devletinde Kadın ve Statüsü”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 70, Erzurum, 2021, s. 375-400.
• Uğur, Abdullah, “Aydın Şehrinin Kuruluşu ve Gelişme Evreleri”, Coğrafi Bilimler Dergisi, 1 (2), Ankara, 2003, s. 41-62.
• Uğur, Abdullah, “Aydın Şehrinin Kuruluşu ve Gelişme Evreleri”, Tarihsel Süreçte Aydın. Aydın, 2012.
• Urfalıoğlu, Nur, “Sebil”, DİA, 36, İstanbul 1991, s. 249-251.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi. Kuruluştan İstanbul’un Fethine Kadar, 1, Ankara, 1947.
• Üstündağ Özdemir, Nagehan, “Ayanlık Kurumunun Gelişimi ve Anadolu ile Balkan Coğrafyasındaki Farklılıkları Üzerine Bir Değerlendirme”, Current Research in Social Sciences, 4 (1), İstanbul, 2018, s. 29-38.