Neojen Çökelleri (Köprûbaşı-Gördes) içindeki Uranyum Yataklarının Oluşumu

Yıl 1982, Cilt: 6 Sayı: 3, 3 - 20, 15.09.1982

Hüseyin Yılmaz

Öz

Köprübaşı uranyum yatakları (Batı Anadolu) yüksek dereceli metanıorfik kayaglarla. altlanan nehir sökelleri
iğinde oluşmuşlardır, Sözkonusu sökeller Neojen yaslı bol kil hamurlu kaba klastlk malzeme biçimindedirler.
Cevher yataklarının mineralojik ve jeokimyasal temele dayanan sınıflamasında oksitli (yüzeysel) ve
oksitsiz (tabanda) diye İki tür ortaya sıkar. Oksitli yataklar ikincil jarosit - vaylandlt minerali tipi ve
manyetlt-ilmenit tipi diye iki alt grupda ele alınır. Oksitsiz yataklar ise pirit-slderit tlplndedirler.
Uranyumca zengin san renkli jaroslt-vaylandlt mineralleri sökel kayaların epijenetik hamuru biçiminde
kum ve çakıllar arasındaki boşlukları doldururlar. Bazı durumlarda ise sözkonusu mineraller gakü üstünde sıvamalar
seklinde gözlenir. Oksitli yataklarda ayrıca kil ve süt düzeylerindeki çatlakları dolduran limon sarısı
"sehroeckingerit" hidratlı uranyum minerali gözlenir, Bmenit-manyetitçe zengin uranyum yataklarında
uranyum minerali gözlenemez, ancak autoradyografik (ilimlerde düzenli dağılımı sozkonusudur. Piritli-siderltll
oksitsiz yataklarda uranyum yine amorf olup kumtası hamuru iğinde siyah toz, halinde yeralır. Yüksek
tenörlü uranyum zenginleşmesi piritli .düşük tenörlü uranyum zenginleşmesi İsa slderitli zonlara özgüdür.
Cevher taşıyan kaba klastik kayaların diyajenesi süresinde veya daha sonra oluımus olan piritin varlığı,
uranyum çökelmesi iğin uygun jeokimyasal ortamın gelişmesinde önemli olmuştur. U kapsayan yeraltısuları
İle ortamdaki pirit oksitlenir. Bu olay piritli zonlardakl yeraltı sularının oksijenini yitirmesine neden olur. Sonuçta
sülfit (SOS) oluşur, Sülfit daha sonra HS ve SO4 anyonlarına bozuşur (decomposition). Bu yolla
oluşan US İyonlarının Köprüba§ı'ndaki uranyum yataklarının oluşumlarında ana İndirgeyici rolü, oynadığı
dü§ünülür. Uranyum karbonatlı sularmda çözeltiler olarak taşınmıştır. Jarosit-vaylandit tipi yataklar da başlangıçta
yukarıda belirtilen oksitsiz yataklar gibi gerçekleşmiştir, Ancak bunlar daha sonraki süreçlerde yügeysel
oksitlenmeler ile etkilenmişlerdir. Böylece, özünde, tüm yataklar "epijenetik" olup uranyum için kaynak
kaya olarak birinci derecede metamorflkler ve ikinci derecede tüfler düıünülmektedir,

Anahtar Kelimeler

Neojen Çökelleri, Köprübaşı-Gördes, Uranyum Yatakları

Kaynakça

• Adams, J.A.S., Osmond, J.K, ve Rogers, J.J.W., 1963, The geochemistry of thorium and uranium, Phys, Chem, Earth, 3, 299-349,
• Adler, H.H., 1963, Concepts of genesis of sandstone type uranium ore deposits, Econ, Geol, 59/1.
• Adler, H.H., 1974, Concepts of uranium ore formation m reducing environments in sandstones and other sediments, I.A.E.A. - SM 188/43, 141-164,
• Ayan, M„ 1973, Salihli - Köprübaşı çevresindeki uranyum zuhurları oluşumu ve prospeksiyonu, Prospektor, 2, 37-52
• Bern, A.A. ve Grigorian, S.V., 1977, Geoehemical essplo ration for mineral deposits, Applied Pub. Ltd,, Ilinois, TJ.S.A, 287 s.
• Bingöl, E„ 1976, Batı Anadolu'nun Jeotektenik evrimi, M.T.A. Dergisi, 91, 14-33,
• BotüieUi, T., 1976, A review of the minerals of aUunitejarosite, beudantite and plumbogummite group, Jour. Research U.S. Geol. Survey, 4/2, 213-216.
• Brookins, D.O., 1975, Comments on the coffinite-uraninlte relationship, probable clay mineral reactions and formation. New Mexico Geol. Soc, 158-166.
• Brown, J.B., 1971, Jaroslte-geothite stabilities at 28°C, 1 atm., Mineral Deposita, 6, 245-252.
• Çetintürk, I., 1978, Uranyum aramaları va Türkiye uranyum potansiye, Yer Yuvarı ve insan, 3/2, 29-33,
• Eargle, D.Y, ve Weeks, M.D., 1973, Geological relations among uranium deposits, South Texas, Biter. Union Geol., Science Series A, 102-113.
• Garrels, R.M. ve Christ, C.L., 1965, Solutions, Minerals and Equilibria, Freeman Cooper and Oompony, 1736 Stockton Street, San Francisco, California, U.S.A.
• Howard. İH, J.H., 1977, Geochemistry of Selenium, Geoohim. Cosmochim, Act,, 41, 1665-1678,
• Kaaden, V., 1971, Geology and History of Turkey, Petrol. Bxpl. Inst. Libya.
• Kashirtseva, M.F,, 1988, Effects of material composition of rocks on formation of epigenetic uranium concentrations, Inter, Geol. Rev., i l , 530-538.
• Krauskopf, K., 1B59, The geochemistry of silica in sedimentary environments, S.E.P.M. Special Pub., 7, 4-20.
• Langmulr, D., 1978, Uranium solution - mineral equilibria at low temperatures with applications to sedimentary ore deposits, Geochi, Cosmochi, Act,, 42, 547-569.
• McMillan, R.H., 1977, Uranium In Canada, Bull. Canadian Petr. Geol., 25/6, 1222-1249.
• Melin, R.E., 1969, Uranium deposits in Shirley Basin, Wyoming, Contribution Geol,, Wyoming Issue, 8/2, 143-161.
• Mittenpergher, M., 1970, BXhalative-supergenio uranium mineralization in the quaternary alkaline volcanic rocks of Central Italy, IAEA-PL..391/7, 177-186.
• Pettljohn, F.J., Potter, P.E. ve Siever, R,, 1973, Sand and Sandstone, Springer-Verlag, New York, Heidelberg, Berlin, 618 p.
• Piliers, S,R, ve Adams, J.A.S., 1962, The distribution of Thorium and uranium in Peimsylvanlan weather* ing profile, Geochim., Cosmochjm, Act,, 26, 1137- 1İ46.
• PlpMngos, G.N., 1965, Geology and uranium deposits in the Cave Hills Area, Harding County, South Dakota, U.S.G.S, Prof. Rap,, 476-A, 1-19.
• Rogers, J.J.W. ve Adams, J.A.S., 1969, Uranium, Spring. Verlag Berlin, Heidelberg Peblishins' Company, 48 P
• Rosholt, J,N,, 1959, Natural radioactive disequilibrium of the uranium series, U.S.G.S, Bull,, 1084/A, 1-29.
• Schmarlovich, B.M., 1BÎ8, Uranium content of unaltered sedimentary rooks of various types and exidation zones, Lrithology and Mineral Resources (Russlon Translation), 8, 211-221,
• Sobolev, V.S,, 1872, The faciès of metaraorphlsm, Australian National University, Oantaera, A.C.T, Australia, 300 p.
• Stuckless, J.S., Bunker, C.M,, Bush, O.A., Doering, W.P., ve Scott J.H,, 1977, Geochemical and Fetrologleal studies of a uraniferous granit from Granite Mountains, Wyoming Jour, Research U.S.G.S,, 5/1, 81-81.
• Taylor, S.R,, 1966, The application of trace element data to problems in geology, Phys. Chem, Earth, 3. 299-849.