Toplumsal Hafızada Çerkes Sürgünü: Düzce Anma Törenleri [Circassian Exile in Collective Memory: Commemoration Ceremonies in Düzce]

Year 2025, Volume: 10 Issue: 16, 1 - 44, 31.05.2025

Afife Büşra Kenar

https://doi.org/10.21488/jocas.1648977

Abstract

Bu çalışma, 21 Mayıs 1864 Çerkes sürgününün toplumsal hafızada nasıl yer ettiğini ve 160. yılında Düzce’de gerçekleştirilen anma törenleri bağlamında bu hafızanın nasıl yeniden inşa edildiğini analiz etmektedir. Diasporik kimlik inşasında hafızanın nasıl bir araç olarak kullanıldığı, ritüellerin ve sembollerin bu süreçte nasıl anlam kazandığı tartışılmıştır. Anma törenlerindeki Nart ateşi, mezar taşı nöbeti ve meşale yürüyüşü gibi ritüellerin diasporik kimlik bağlamında simgeleştirildiği, diasporik mirası inşa ettiğinden bahsedilmektedir.
Çalışmada nitel araştırma yöntemi benimsenmiş, odaklanmış etnografi deseni kullanılarak Düzce’deki anma törenlerine katılan 19 kişiyle derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Veriler, MAXQDA programı aracılığıyla analiz edilmiş, betimleyici açıklamalar, temalar ve kavram haritaları oluşturularak çözümlenmiştir. 21 Mayıs 1864 Çerkes sürgünü, Çerkes diasporası için bir kolektif hafıza unsuru olarak yaşamaya devam etmektedir. Anma törenleri ve ritüeller, toplumsal hafızanın canlılığı ve diasporik kimliğin yeniden üretilmesi açısından kritik bir rol üstlenmektedir. Bu bağlamda, toplumsal hafızanın dinamik bir süreç olduğu ve diasporik kimliğin farklı tarihsel, politik ve kültürel bağlamlarda yeniden inşa edildiği görülmektedir.
Bulgular, Çerkes sürgününün diaspora mensupları için kimlik inşasında merkezi bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Görüşmelerde, sürgün hikâyelerinin kuşaktan kuşağa aktarıldığı, toplumsal hafızanın ritüeller aracılığıyla sürdürüldüğü ve anma törenlerinin diasporada Çerkes kimliğinin korunmasında önemli bir işlev gördüğü ortaya konmuştur. Katılımcılar, anma törenlerine düzenli olarak katılmanın kimlik bilincini güçlendirdiğini ve Çerkes tarihine dair farkındalığı artırdığını vurgulamaktadır.

Keywords

Toplumsal Hafıza , Diasporik Kimlik , Anma Törenleri , Çerkes Diasporası

Circassian Exile in Collective Memory: Commemoration Ceremonies in Düzce

Abstract

This study analyzes how the Circassian expulsion on May 21, 1864, has been inscribed in social memory and how this memory has been reconstructed in the context of the commemorative ceremonies held in Düzce on its 160th anniversary. It discusses the role of memory as a tool in the construction of diasporic identity, as well as the manner in which rituals and symbols acquire meaning in this process. In particular, the study examines how rituals such as the Nart fire, the tombstone vigil, and the torchlight procession, which are integral to the commemorative ceremonies, are symbolized within the framework of diasporic identity and contribute to the construction of diasporic heritage.
The research adopts a qualitative methodology, employing a focused ethnographic design. In-depth interviews were conducted with 19 participants attending the commemorative ceremonies in Düzce. The collected data were analyzed using the MAXQDA software, leading to the development of descriptive accounts, themes, and conceptual maps. The findings indicate that the May 21, 1864, Circassian expulsion continues to function as a collective memory element for the Circassian diaspora. Moreover, the commemorative ceremonies and associated rituals play a critical role in sustaining the vibrancy of social memory and in the reproduction of diasporic identity. In this context, it becomes evident that social memory is a dynamic process, with diasporic identity being continuously reconstructed within diverse historical, political, and cultural frameworks.
The findings demonstrate that the Circassian exile constitutes a central axis of identity formation among diaspora members. Interview data reveal that narratives of displacement are transmitted across generations, collective memory is sustained through ritual practices, and commemorative ceremonies perform a pivotal role in preserving Circassian identity within the diaspora. Participants further emphasize that regular participation in these ceremonies strengthens identity consciousness and heightens awareness of Circassian history.

Keywords

Social Memory , Diasporic Identity , Commemorative Ceremonies , Circassian Diaspora

Toplumsal Hafızada Çerkes Sürgünü: Düzce Anma Törenleri [Черкесское Изгнание В Коллективной Памяти: Церемонии Памяти В Дюздже]

Abstract

Данное исследование анализирует, как черкесское изгнание 21 мая 1864 года запечатлелось в социальной памяти и как эта память реконструируется в контексте памятных церемоний, проведённых в Дюздже по случаю его 160-летия. В работе рассматривается роль памяти как инструмента конструирования диаспоральной идентичности, а также то, каким образом ритуалы и символы обретают значение в этом процессе. В частности, исследуется, как такие ритуалы, как нартский огонь, поминальное бдение у могил и факельное шествие, являющиеся неотъемлемой частью памятных церемоний, символизируются в рамках диаспоральной идентичности и способствуют формированию диаспорального наследия.

В исследовании применяется качественная методология с использованием фокусированной этнографической модели. Были проведены углублённые интервью с 19 участниками памятных мероприятий в Дюздже. Собранные данные анализировались с помощью программы MAXQDA, что позволило разработать описательные отчёты, тематические категории и концептуальные карты. Результаты показывают, что изгнание черкесов 21 мая 1864 года продолжает оставаться элементом коллективной памяти для черкесской диаспоры. Более того, памятные церемонии и связанные с ними ритуалы играют ключевую роль в поддержании живости социальной памяти и воспроизводстве диаспоральной идентичности. В этом контексте становится очевидным, что социальная память представляет собой динамичный процесс, а диаспоральная идентичность непрерывно реконструируется в рамках различных исторических, политических и культурных условий.

Результаты исследования демонстрируют, что черкесское изгнание является центральной осью формирования идентичности среди членов диаспоры. Данные интервью показывают, что нарративы о displacement (переселении) передаются из поколения в поколение, коллективная память поддерживается через ритуальные практики, а памятные церемонии играют ключевую роль в сохранении черкесской идентичности в диаспоре. Участники также подчёркивают, что регулярное участие в этих мероприятиях укрепляет идентичностное сознание и углубляет осознание черкесской истории.

Keywords

Социальная память , диаспорическая идентичность , мемориальные церемонии , черкесская диаспора.

References

• Aksan, Ferda. «Düzce’deki Kuzey Kafkas (Çerkes) Evleri.» İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Alankuş, Sevda ve Merih Cemal Taymaz. «Çerkes Araştırmaları Üzerinden Geleceği Düşünmek Bir Okuma Denemesi.» Taymaz, Merih Cemal ve Sevda Alankuş. Çerkeslerin Geleceği Üzerine Düşünmek: Kültür, Toplum ve Demokrasi. Ankara: Dipnot, 2022. 401-476.
• Aslan, Cahit. «Bir Soykınmın Adı: 1864 Büyük Çerkes Sürgünü.» Uluslararası Suçlar ve Tarih 2006: 103-153.
• Assmann, Jan. Kültürel Bellek, Eski Yazılı Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. İstanbul: Ayrıntı, 2022.
• Avagyan, A. Osmanlı İmparatorluğu ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-İktidar Sisteminde Çerkesler. İstanbul: Belge Yayınları, 2004.
• Bağ, Yaşar. «Çerkeslerin Dramı, İşgal, Soykırım, Sürgün ve Göç.» Ünal, M. Çerkeslerin Sürgünü. Ankara: Kafkas Derneği, 2001. 208-248.
• Besleney, Zeynel Abidin. «An Overview of Circassian Studies Literature.» Özgür, Ergün. The North Caucasus: Histories, Diasporas and Current Challenges. Ankara: Kaf-Dav Yayınları, 2009. 74-90.
• Beswick, Jaine. «Diaspora ve Dil.» Knott, Kim ve Sean McLoughlin. Diasporalar: Kavramlar, Kesişimler, Kimlikler. Çev. Begüm Yiğit. Ankara: GAV Perspektif Yayınları, 2021. 104-111.
• Bilgin, Nuri. Kimlik İnşası. Ankara: İmge Kitabevi, 2007.
• Bircan, Meryem ve Kader Reyhan. «Kimlik-Kültür-Mekân İlişkisinde Haçeş Geleneği: Düzce Örneği.» GRID- Architecture Planning and Design Journal 2024: 441-450.
• Boz, Erdoğan. Söylemsel Bir Kimlik İnşası: Çerkesler. Ankara: Heretik Yayınları, 2024.
• Brubaker, Rogers. «"The 'Diaspora' Diaspora".» Etnic and Racial Studies 2005: 1-19.
• Connerton, Paul. Toplumlar Nasıl Anımsar? Çev. Adam Alaeddin Şenel. Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Creswell, John Ward. Nitel Araştırma Yöntemleri. Dü. M. Bütün ve S. B. Demir. Ankara: Siyasal Kitapevi, 2013.
• Crotty, Michael. The Foundationsof Social Research. London: Sage, 1998.
• Çatalkılıç, Didem. «"Uzunyayla Çerkeslerinde Kolektif Kimliğin Sembolik Biçimlenmesi: 21 Mayıs 1864".» Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2021: 61-73.
• Çatalkılıç, Didem ve Tuğba Erdem. «Çerkes Toplumunda Bir Hafıza Mekânı Olarak Zehes.» Karadeniz Araştırmaları, 2018, 160-167.
• Çiçek, Nazan. «Talihsiz Çerkeslere İngiliz Peksimeti: İngiliz Arşiv Belgelerinde Büyük Çerkes Göçü (Şubat 1864- Mayıs 1865).» Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 2009: 57-88.
• Demir, Gülsen ve Semra Bolat. «Çerkeslerde Kimlik ve Aidiyet.» Istanbul Journal of Sociological Studies 2017: 1-42.
• Doğanay, Gülmelek. «Hatıralarla Kurulan Bir Toplumsal Kimlik: 21 Mayıs 1864 Sürgünü ve Türkiyeli Çerkesler.» Turkish Studies, 2015, 361-380. Doi: 10.7827/TurkishStudies.8495.
• Eskicioğlu, Yiğit Cem. «Türk Diasporasında Toplumsal Hafıza ve Diasporik Kimlik.» Sakarya: Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Gündoğdu, Raşit. «Arşiv Belgeleri Işığında Kırım ve Çerkes Göçleri.» Uluslararası Göç Sempozyumu Bildirileri. İstanbul, 2006.
• Habiçoğlu, Bedri. Kafkasya'dan Anadolu'ya Göçler. İstanbul: Nart Yayıncılık, 1993.
• Halbwachs, Maurice. Hafızanın Toplumsal Çerçeveleri. Heretik, 2016.
• Henze, B. P. «Sürgün: 21 Mayıs 1864.» Tarihte Çerkesler. Ankara: Kafkas Araştırma Kültür ve Dayanışma Vakfı, 2011. 153-163.
• Hua, Anh. «Diaspora and Cultural Memory.» Agnew, Vijay. Diaspora, Memory, and Identity: A Search for Home. Toronto: University of Toronto Press, 2005. 191-208.
• İnce, G. B. «Medya ve Toplumsal Hafıza. Kültür ve İletişim.» Kültür ve İletişim 2010: 9-30.
• Karaaslan, Faruk. Toplumsal Hafıza: Hatırlamanın ve Unutmanın Sosyolojisi. İstanbul: KETEBE Yayınları, 2021.
• Karim, Karim H. «Diaspora ve Medya.» Knott, Kim ve Sean McLoughlin. Diasporalar: Kavramlar, Kesişimler, Kimlikler. Ankara: GAV Perpektif Yayınları, 2021. 151-159.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler. Çev. Bahar Tırnakçı. 3. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Kaya, Ayhan. «Göç, Diaspora ve Türkler.» Kaya, Gazanfer. Cumhuriyet'in Göçlerle Dolu Yüzyılı. İzmir: Cem Yayınevi, 2023. 669.
• Kaya, Ayhan. «Political Participation Strategies of the Circassian Diaspora in Turkey.» Mediterranean Politics 2006: 221-239.
• Kaya, Ayhan. Türkiye'de Çerkesler: Diasporada Geleneğin Yeniden İcadı. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Kentel, Ferhat. «Vatandaşlık ve Kimlikler Geriliminde Çoğul Çerkeslikler.» Taymaz, Merih Cemal ve Sevda Alankuş. Çerkeslerin Geleceği Üzerine Düşünmek: Kültür, Toplum ve Demokrasi. Ankara: Dipnot, 2022. 255-287.
• Knoblauch, Hubert. «Focused Ethnography.» Forum: Qualitative Social Research 2005: 1-14.
• Korkmaz, Telli. Osmanlı Belgelerinde Kafkasya Göçleri. İstanbul: T. C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı yayın Nu: 121, 2012.
• Kumuk, Tuğan. «Çerkeslerin Türkiye Sürgünü.» ADIGİ, Kültür-Tarih Dergisi 1992: 88-99.
• Lacroix, Thomas. ve Elena. Fiddian-Qasmiyeh. «Refugee and Diaspora Memories: The Politics of Remembering and Forgetting.» Journal of Intercultural Studies 2013: 684–696.
• Lyons, Terrence. «Conflict-Generated Diasporas and Transnational Politics in Ethiopia.» Conflict, Security & Development 2007: 529–549.
• Maxwell, Joseph. A. Nitel Araştırma Tasarımı Etkileşimli Bir Yaklaşım. Çev. M. Çevikbaş. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2022.
• McCarthy , Justin. Ölüm ve Sürgün/Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922). Çev. Fatma Sarıkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Merriam, Sharan. B. Nitel Araştırma Desen ve Uygulama için Bir Rehber. Çev. S. Turan. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2013.
• Mills, Barbara J. «Remembering while Forgetting: Depositional Practices and Social Memory at Chaco.»
• Mills, Barbara J. ve William H. Walker. Memory Work: Archaeologies of Material Practices. Santa Fe: School for Advanced Research Press, 2008.
• Nora, Pierre. Hafıza Mekanları. Çev. M. E. Özcan. Ankara: Dost Kitabevi, 2006.
• Okçuoğlu, Bahar Ayça. «Türkiye’de Çerkes Diasporası: Kimlik İnşası ve Referansları.» Sosyoloji Araştırmaları Dergisi / Journal of Sociological Research, 2019, 122–156. doi:10.18490/sosars.559096.
• Özsoy, Nejat. «Çerkes ve Abazaların Düzce’de İskânı ve Kurulan Yeni Yerleşimler.» 2. Uluslararası Düzce Tarih, Kültür ve Sanat Sempozyumu 11-12 Aralık 2015 Düzce. İstanbul, 2016. 372-389.
• Özyürek, Esra. Hatırladıklarıyla ve Unuttuklarıyla Türkiye’nin Toplumsal Hafızası. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Parladır, Halil Saim. ve Devrim. Özkan. «Diaspora Studies in Social Sciences: Modernity, Power and Identity.» Journal of Süleyman Demirel University Institute of Social Sciences 2014: 101-124.
• Patton, Michael Quinn. Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri. Çev. M. Bütün ve S. B. Demir. Ankara: Pegem Akademi, 2014.
• Rodriguez, Jeanette ve Fortier Ted. Cultural Memory: Resistance, Faith and Identity. Austin: University of Texas Press, 2007.
• Safran, William. «Deconstructing and Comparing Diasporas.» Kokot, W., K. Tölölyan ve C. Alfonso. Diaspora, Identity and Religion: New Directions in Theory and Research. Routledge, 2004. 9-30.
• Sancar, Mithat. Geçmişle Hesaplaşma: Unutma Kültüründen Hatırlama Kültürüne. İstanbul: İletişim, 2007.
• Saydam, Abdullah. Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876). 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Schudson, Michael. «Kolektif Bellekte Çarpıtma Dinamikleri.» Bellek: Öncesiz, Sonrasız. Cilt 50. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2007. 179-199.
• Scully, Marc. «Making and ‘Faking’ a Diasporic Heritage.» Cohen, R. ve C. Fischer. Routledge Handbook of Diaspora Studies. New York: Routledge, 2019. 97-105.
• Sunata, Ulaş. Hafızam Çerkesçe: Çerkesler Çerkesliği Anlatıyor. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Tölölyan, Khachig. «Rethinking Diaspora(s): Stateless Power in the Transnational Moment.» Diaspora: A Journal of Transnational Studies 1996: 3-36.
• Tölölyan, Khachig. «The Armenian Diaspora and The Karabagh Conflict.» Smith, H. ve P. Stares. Diasporas in Conflict: Peacemakers or Peace-Wreckers? United Nations University Press, 2007. 106-129.
• Yalım, İnci. «Ulus Devletin Kamusal Alanda Meşruiyet Aracı: Toplumsal Belleğin Ulus Meydanı Üzerinden Kurgulanma Çabası.» Sargın, Güven Arif. Başkent Üzerine Mekan Politik Tezler Ankara’nın Kamusal Yüzleri. Ankara: İletişim Yayınları, 2002.
• Yel, Selam ve A. Gündüz. «XIX. Yüzyılda Çarlık Rusyası’nın Çerkesleri Sürgün Etmesi Ve Uzunyaylaya Yerleştirilmeleri (1860–1865).» 2008: 949-983.
• Yücel, Haluk. «Çerkeslerde Düğün Adetleri ve Müzik Ritüelleri: Düzce Merkez Bataklıçiftlik Köyü Örneği.» Kesit Akademi Dergisi 2023: 40-66.
• Zerubavel, Eviatar. «Social memories: Steps to a sociology of the past.» Qualitative sociology 19 (1996): 283-299.