FETHİYE’DE BİTKİSEL BOYACILIK GELENEĞİ VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU

Year 2014, , 54 - 71, 01.04.2014

Sema Etikan Filiz Nurhan Ölmez

https://doi.org/10.7816/kalemisi-02-04-05

Abstract

Türk kültüründe köklü bir geleneğe sahip olan doğal ve bitkisel boyacılık zamanla yapay boyarmaddelerle rekabet edememiş, birçok önemli dokumacılık merkezinde neredeyse yok olma noktasına gelmiştir. Fethiye kendine özgü halı ve düz dokuma geleneği ile Anadolu dokuma kültüründe ayrı bir yere sahiptir. Bitkisel boyacılık Fethiye yöresinde halen geleneksel reçetelerle devam ettirilmeye çalışılmaktadır. Bu çalışmada da Fethiye yöresi halı ve düz dokumalarının ipliklerinin boyanmasında kullanılan endemik bitkiler ve geleneksel boyama yöntemlerinin açıklanması amaçlanmıştır. Yörede halıların ilmelik ipliklerinin boyanmasında ceviz yaprağı ve kabuğu (Juglans regia L.), karaağaç kabuğu (Ulmus laevis), kekik (Thymus), sütleğen (Euphorbia sp.), palamut (Quercus aegilops L.), ayva yaprağı (Cydonia vulgaris) gibi bitkiler ile beraber yapay boyarmaddeler sıklıkla kullanılmaktadır. Boyamada yaygın olarak uygulanan yöntem şu şekildedir: İlk önce yün halı iplikleri bitkisel boyar maddelerle boyanır ve sonrasında boyalı suya yapay boyarmaddeler ilave edilerek boyama işlemine devam edilir. Düz dokumaların ipliklerinin boyanmasında ceviz kabuğu ve yaprağı (Juglans regia L.), asma yaprağı (Vitis vinifera L.), ayva yaprağı (Cydonia vulgaris Pers.) sütleğen (Euphorbia sp.), soğan kabuğu (Allium cepa L.), kavak ağacı kabuğu (Populus alba L.), karaağaç kabuğu (Ulmus laevis), kekik (Thymus), serkele (şahtere) (Fumaria officinalis L.), palamut (Quercus aegilops L.), badem yaprağı (Amygdalus orientalis Miller), karamuk kökü (Berberis vulgaris L.) gibi bitkiler kullanılmaktadır. Alüminyum şapı ve turunç meyvesi yörede sıklıkla kullanılan mordan maddeleridir ve doğal mordanlar olarak birçok boyama reçetesinde yer almaktadırlar. Turunçgil meyveleri, alüminyum şapı ve tuz, bazen de ceviz kabuğu ile elde edilmiş boyalı su mordan olarak kullanılmaktadır. İpliklerin bunların bazıları ile önceden işlem görerek boyamaya hazırlanmasına acımıklama adı verilmektedir. Yörede genel olarak, mavi, yeşil, kırmızı, sarı ve bu renklerin tonları boyanmaktadır. Bu renklere ilişkin reçeteler ayrıntılı olarak verilmiştir. Anahtar Kelimeler : Fethiye, halı, düz dokuma, boyarmadde, bitkisel boyacılık

Keywords

Fethiye, halı, düz dokuma, boyarmadde, bitkisel boyacılık

TRADITION OF VEGETABLE DYEING IN FETHIYE AND CURRENT STATUS

Abstract

Natural and vegetable dyeing which has a long tradition in Turkish culture was unable to compete with artificial dyes in time and has come to the point of being almost non-existent in many important weaving center. Fethiye has a distinct place in Anatolian weaving culture with a unique woven carpets and flat woven tradition. Vegetable dyeing is still trying to continue with the traditional recipes in the Fethiye region. In this study, it is aimed to explain traditional dyeing methods with endemic plants used in dyeing of carpets and flat weaving yarns’ of Fethiye region. In the area, plants such as walnut leaves and bark, elm bark, thyme, euphorbia, acorns, quince leaves, and also artificial dyestuffs are often used in dyeing of knot yarns of carpet. Widely practiced methods in dyeing as follows: firstly wool carpet yarns dyes with vegetable dyestuffs and then the dyeing process continues with the addition of artificial dyes to colored water. Dyeing of yarns of flat weavings are used some plants such as walnut shells and leaves (Juglans regia L.), vine leaves (Vitis vinifera L.), quince leaves (Cydonia vulgaris Pers.) euphorbia (Euphorbia sp.), onion skins (Allium cepa L.), poplar bark (Populus alba L.), elm bark (Ulmus laevis), thyme (Thymus), fumarium (Fumaria officinalis L.), acorn (Quercus aegilops L.), almond leaf (Amygdalus orientalis Miller), and barberry root (Berberis vulgaris L.). Alum and citrus fruit are frequently used mordants in the region and they are located in many dyeing recipe as natural mordants. Citrus fruits, alum and the salt and sometimes colored water obtained with walnut shell are used as mordants. Preparing to dye of yarns with some of these mordants by pre-processing is called acimiklama. Blue, green, red, yellow and shades of these colors are generally dyed in the region. Recipes concerning these colors were presented in detailed. Keyword: Fethiye, carpet, rug, flat weaving, dyestuff, vegetable dyeing

Keywords

Fethiye, carpet, rug, flat weaving, dyestuff, vegetable dyeing

References

• Anonim. Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin Boyanması, Ankara: T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Küçük Sanatlar Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlüğü, 1991.
• BAYTOP, Turan. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3255, Eczacılık Fakültesi No: 40, Saral Matbaacılık, 1984.
• __. Türkçe Bitki Adları, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 578. Öncü Basımevi. 2007.
• CANATAR, Mehmet. “Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayi ve Boyahaneler Üzerine” Osmanlı Araştırmaları XVIII. İstanbul: Kitap Matbaacılık, 1998.
• ÇELİK, Ümmügülsüm. Fethiye’de Eldirekli Göçebe Yörükler ve Eldirek Kilimleri, İzmir: Ak Yay., 2004.
• DENİZ, Bekir. Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygılar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları: 215, 2000.
• DÖLEN, Emre. Tekstil Tarihi. Marmara Ümiversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yayını, İstanbul: Matbaa Eğitimi Bölümü Yayın No:6. 1992.
• ETİKAN, Sema “Seydiler Kilimlerinin Motifleri ve Anlattıkları” Motif, Halk Oyunları Eğitim ve Öğretim Vakfı Dergisi, Sayı: 43., “Yyy”, 2005.
• __.“Kaya Köy Halıları” Milli Folklor, Yıl:19 Cilt:10, Sayı: 74, 83-91s., “Yyy”, 2007.
• ETİKAN, Sema ve ÖLMEZ, Filiz, N. Muğla ve Yöresi Kirkitli Dokumalarının Sanatsal ve Bazı Teknolojik Özellikleri Üzerine Bir Belgelendirme ve Katalog Çalışması, Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları, 2013.
• GÜRSU, Nevber. Türk Dokumacılık Sanatı. İstanbul: Redhouse Yayınevi . 1988.
• HARMANCIOĞLU, Mustafa. Türkiye’ de Bulunan Önemli Bitki Boyalarından Elde Olunan Renklerin Çeşitli Müessirlere Karşı Yün Üzerinde Haslık Dereceleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları : 77. Çalışmalar: 41. 212s., 1955.
• İMER, Zahide.“Türklerin Dokuma Sanatında Boyacılık”, Erdem-Halı Özel Sayısı II. Cilt:10, Sayı:29., Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, 19 KEPÇİOĞLU, K. “Tarihi Bilgiler ve Vesikalar”, Vakıflar Dergisi, Sayı:2, Ankara: 1942.
• ÖLMEZ, Filiz N. ve ETİKAN Sema. “Muğla İli Fethiye İlçesi Yantırlı Kilimleri”, Art-E. Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi. Kasım-Aralık-13, Cilt: 6, Sayı: 12, s. 62-81. Isparta: 2013a.
• __. “Fethiye Alara Düz Dokumaları”, Art-E. Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi. Sayı:11, Isparta: 2013b.
• SANIBELLİ, Erol. “Günümüz Türk Halılarının Yozlaşma Nedenleri”, Kamu ve Özel Kuruluşlarla Orta Öğretimde, Üniversitelerde El Sanatlarına Yaklaşım ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994.   Kaynak kişiler
• Ümmügülsüm ÇELİK, 52, Eldirek Köyü, 2010
• Halime KENDİRLİ, 65, Seki, 2010
• Arife LEYLEK, 60, Kadıköy, 2010 Hatice ERTEN,45, Kemer, 2010
• Leyla AKKAYA, 52 yaşında, Arsa Köyü, 2010
• Saliha BOĞA, 55 yaşında, Boğalar Köyü, 2010
• Ümmühan KARALAR, 62 yaşında, Seki, 2010
• Esma PAKSOY 59 yaşında, Seki, 2010