(فؤاد سزكَين والفقه الإسلامي (دراسة للمصادر الأولى للمذاهب الأربعة الفقهية

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 8, 159 - 176, 28.12.2019

Adem Yıldırım

Öz

هذا مقال يبحث في علاقة العلامة التركي فؤاد سزكَين بالفقه الإسلامي،
وتعريف الفقه، وتطوره، ومكانته بالنسبة له، لا يدعي اقتناص الشوارد، ولا قيد
الأوابد؛ لكنه يكتفي بإيضاح بعض المقاصد. التي تتحدث في التسلسل التاريخي للفقه
الإسلامي؛ وتبين بطريقة موجزة سلسلة الفروق بين نظرة العالم الفقهي للفقه، والعالم
الحضاري الموسوعي للفقه وأهميته. يتمضن هذا المقال عدة نقاط محورية أهمها المدخل
وفيه ترجمة العلامة فؤاد سزكَين موضوع المقال؛ يليها بداية علاقة العلامة فؤاد
سزكين بالتراث العربي عامة، وبالفقه الإسلامي خاصة؛ كما توضح مفهوم التراث العربي
عند العلامة فؤاد سزكين؛ والذي لا يقصد به كل ما أنتجه الجنس العربي؛ بقدر ما كان
يقصد به كل ما أنتجه المسلمون باللسان العربي عربًا كانوا أو عجمًا. يشير المقال
إلى أهمية تتبع التسلسل التاريخي للفقه الإسلامي منذ عهد الرسول-صلى الله عليه وسلم-
وليس منذ بداية القرن الثاني الهجري كما يحلو للبعض ترسيخ هذه الصورة الذهنية في
أذهان المسلمين كأنها حقيقة مُسَلّمٌ بها. وسوف يتبين من خلال المقال مجهود
العلامة فؤاد سزكَين في فك هذا الالتباس الفكري الذي نتج عن حقب الاستعمار
التاريخي الأجنبي للعالم الإسلامي فكريًا، ومعنويًا، وماديًا؛ حتى صار المسلمون
ينظرون إلى الفقه على أنه خاص بالطلاق، والزواج، والميراث، وأحكام العبادات فقط؛
وتغافلوا أو تَناسَوا بقصد أو عن غير قصد حقيقة الفقه الإسلامي الشامله لمعاني
تحقيق أسلمة الحياة بتطبيق عملي. لقد كانت وجهة نظر العلامة فؤاد سزكين أنه مِن
الظُّلم بمكان أن يُنظَر إلى الفقه الإسلامي على أنه مجرَّد تخصُّص لا غير؛ وأنَّ
الاهتمام به إنما يَعني فئةً من المتخصِّصين دون غيرهم؛ مع أنَّ واقع العلوم
كافَّة يشهد بأنَّ التاريخ حياةٌ متكاملةٌ؛ تحمل تفسيرًا لشتَّى التخصُّصات؛ وفي
طيَّاته نتفهَّم نشأة العلوم وتطوُّرها في الحضارة الإسلامية خاصة، والإنسانية
عامة؛ ولا سيَّما ما كان منها مرتبطًا بالجوانب الحياتيَّة ذاتها. وحين نلتفِتُ
إلى علم الفقه على وجه الخصوص، فإنَّنا نلحظ بشدَّة مدى ارتباطه بالأوضاع
الاجتماعيَّة، والاقتصادية، والروحية الذهنية والنفسية، والعلمية، والأخلاقية
العامَّة لكل مجتمع. وقد روى صاحب كتاب الروضتين في أخبار الدولتين النورية
والصلاحية أبي شامة عن الإمام الشافعيِّ - رحمه الله - أنه أقام (بمصر) على تعلُّم
أيام الناس والأدب عشرين سنةً، وقال: "ما أردتُ بذلك إلاَّ الاستعانة في
الفقه" . ومن هذا المنطلق كان هذا المقال. وقد اتبع فؤاد سزكَين الأخلاق
العلمية في التحقيق عند دراسة نظريات المستشرقين لتاريخ الفقه الإسلامي، فصحح ما
استطاع إلى ذلك سبيلا

Anahtar Kelimeler

فؤاد سزكَين, النقد والاستدراك, المحقق وتراث الفقه الإسلامي, مفهوم التراث العربي, مفهوم الفقه الإسلامي, أدوار الفقه الإسلامي ومصادره

Fuat Sezgin ve İslam Fıkhı (Dört Fıkıh Mezhebinin Ana Kaynakları Üzerine Bir Araştırma)

Öz

Bu makale Merhum Prof. Dr. Fuad Sezgin’in perspektifinden İslam Fıkhı’nın anlamı, fıkhın gelişmesi ve fıkhın İslam tarihindeki yeri hakkında kaleme alınmıştır. Fuad Sezgin’in fıkıh ilmine dair söyledikleri bu makalede yer alan bilgilerden çok daha fazladır. Ancak buradaki bilgi konuyla ilgili maksadı anlatmak için yeterlidir. Buna göre makale fıkhın tarihi serüveni ve fakihlerin görüşleri ile İslam medeniyeti tarihçilerinin görüşleri arasındaki farkları izah etmektedir. Makalede Fuad Sezgin’in biyografisi, O’nun Arap kültürü, ve İslam fıkhı ile olan alakası da ele alınmıştır. Fuad Sezgin’e göre Arap kültürü sadece Araplara ait olan bir kültür değildir. Aksine Sezgin, Arap olsun, Acem olsun Arapça olarak telif edilen bütün Müslüman müellif eserlerini Arap kültürü sınırları içerisinde kabul etmektedir. Sezgin’e göre İslam fıkhı oryantalistlerin iddia ettikleri gibi hicri ikinci asırdan sonra oluşmamış, bilakis Hz. Muhammed (sav) devrinden itibaren var olmaya başlamıştır. Bu anlamıyla makale zihinlerdeki bazı kavramlara dair önemli açıklama ve düzeltmeler içermektedir. Bunun yanı sıra çalışmada Fuad Sezgin’in fıkhın kapsamı üzerine yaptığı açıklamalara yer verilerek konu aydınlatılmıştır. Sezgin’e göre zihinlerdeki karışıklığın sebebi Batı’nın İslam dünyasındaki işgalleridir. Bu işgaller neticesinde Müslümanlar hem maddi hem de fikrî olarak olumsuz etkilenmişlerdir. Bu işgal döneminden sonra Müslümanlar için fıkıh sadece ibadetler ve ilmihâl bilgilerinden ibarettir. Fakat aslında fıkıh bunlardan ibaret olmayıp daha kapsamlıdır. Fıkıh; İslam’ı amelî, ilmî, siyasî ve sosyal konulara tatbik etmektir. Fuad Sezgin’e göre “Fıkıh İslam medeniyetinin kimliğidir. Eğer fıkıh olmazsa, İslam medeniyeti döneminde Müslümanlarının hayatlarını nasıl değiştirdiklerini, sosyal, zihni, bilimsel ve ahlak konularını anlayamayız.” Ebu Şâme’nin (ö. 665/1267) bildirdiğine göre İmam Şafii (ö. 204/820) Mısır’da insanlara fıkıh dersi vermeden önce, uzun yıllar onların tarihlerini ve yaşayışlarını öğrenmekle meşgul olmuş ve şöyle demiştir: “Bunu, ancak fıkıhta kullanmak için yaptım.” İmam Şafii’nin bu metodunu Fuat Sezgin’de de görmek mümkündür. Fuat Sezgin önce oryantalistlerin İslam fıkıh tarihi hakkındaki yanlış görüşlerini düzeltmiş daha sonra gerçek fıkıh tarihi hakkında kendi görüşlerini anlatmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fuad Sezgin, İslam Hukuku, Tenkit ve İstidrâk, İslam Hukuk Mirası, Arap Mirası Kavramı, İslam Hukukunun Rolü ve Kaynakları

Kaynakça

• 1. el-Hamevî, Mustafa b. Fethullah (v.1123/1791). Fevâidu’l-İrtihâl ve’s-Sefer fi Ahbâri’l-Karnî el-Hadî Aşâr. Tahkik: Abdullah Muhammed el-Kenderî, 2 Cilt, (Kuveyt: Nevadir Yayınevi, 2011).
• 2. es-Sâdık, Cafer (v.148/765). Münâzaratu Ca‘fer es-Sadık Ma‘â er-Râfizî fi et-Tafdîli Beyne Ebi Bekr ve Ali. Tahkik: Ali Abdülaziz Âlâ eş-Şibil, (Riyad: Rüşd Yayınevi, 1996).
• 3. Ebu Şâme, Şihabuddîn Abdurrahman İsmail b. İbrahim el-Makdisî ed-Dimaşkî (v.665/1267). Kitâbu’r-Ravdateyn fi Ahbâri’d-Devleteyn en-Nuriyye ve’s-Selâhiyye., Tahkik: İbrahim ez-Zeybek, (Beyrut: Risale Yayınları, 1997).
• 4. ez-Zehebi, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed B. Osman (v.748/1348). Sîyerû ‘lâmi’n-Nubelâ. Tahkik: Şûayip el-Ârnavut ve Beşar Maruf vd., (Beyrut: Risale Yayınları, 20 Cilt, 1982).
• 5. Brockelmann, Carl. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. Tercüme: Abdulhalîm en-Neccâr, (Kahire: Maarif Yayınevi, 4 Cilt, 1959). ed-Delîmî, Tâha Hamid. Ustûratu’l-Mezhebi’l-Ca‘feri. (Musul, Irak: yy., 2004).
• 6. ed-Dusuki, ed-Dusukî es-Seyyid. İstiklâlü’l-Fıkhi’l-İslâmî ani’l-Kânûni’r-Rûmânî ve’r-reddü Ale’l-Müsteşrikîn. (Irak, Kufe: Mektebetü’t-Tev‘iyye el-İslâmiyye li İhyâi’t-Turâs, 1989).
• 7. Ebu Şenb, Halid Abdülkerim. et-Târûhu’l-Hadarî li Mısır Mine’l-Fethi’l-İslâmî hattâ Nihâyeti’l-Asri’l-Ubeydi. (Kahire: yy., 2013).
• 8. Ebu Zehrâ, Muhammed. İmam Ebu Hanîfe en-Nu‘mân -Hayatı, Dönemi, Fıkhî Görüşleri. (Şam: Fikru’l-Arabî Yayınevi, 1947).
• 9. Ebu Zehrâ, Muhammed. el-İmam Cafer es-Sâdık - Hayatı, Dönemi, Görüşleri ve Fıkhı. (Kahire: Fikru’l-Arabî Yayınevi, 2016).
• 10. Halef, Necmeddin Abdurrahman. Istıdrakât alâ Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî li Fuad Sezgin fi İlmi’l-Hadis, (Beyrut: Başâiru’l-İslamiyye Yayınevi, 2015).
• 11. Halîl, Şevkî Ebu. Carl Brockelmann fi’l-Mîzân. (Şam: Fikru’l-Muâsır Yayınevi, 1987).
• 12. el-Kâsimu’l-Hâdî, Latife İbrahim. “Merviyyâtu’l-İmam Cafer es-Sadık fi’s-Sünneti’n-Nebeviyye ve Ahvâlü’r-Ruvâti anhu ve Nemazic mimmâ Nusebe ileyhi”, Ummu’l-Kurâ Üniversitesi, Usuluddin ve’d-da‘vâ Fakültesi, (Mekke: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, h.1422, 2 Cilt).
• 13. es-Sellâbî, Ali Muhammed. ed-Devletü’l-Osmâniyye Avâmi’l-nuhûz ve esbâbu’s-sukût. (Kahire: el-İslamiyye Yayınevi, 2001).
• 14. es-Sellabi, Ali Muhammed. Devletu’l-Moğol ve’t-Tatâr Beyne’l-İntişâr ve’l-İnkisar. (Beyrut: Ma‘rifa Yayınevi, 2009).
• 15. Sezgin, Fuad. Mevsûatu Târîhi’t-Turâsi’l-Arabî. Tercüme: Mahmud Fehmi Hicâzî vd., (Riyad: Muhammed b. Suud Üniversitesi Yayınevi, 10 Cilt, 1996).
• 16. Şâkir, Mahmud. Abbasi Dönemi, İslam Tarihi Ansiklopedisi. (Beyrut: Mektebu’l-İslâmî Yayınevi, 36 Cilt, 2000).
• 17. Yasin, Hikmet Beşir. Istıdrakât alâ Târîhi’t-Turâsi’l-Arabî li Fuad Sezgin. (Riyad: İbnu’l-Cevzî Yayınevi, 12 Cilt, h.1422).
• 18. Yılmaz, İrfan. Mukteşefu’l-Kenzi’l-Mefkûd Fuad Sezgin fi İhtirââti’l-Müslimîn. Tercüme: Ahmed Kemal, (Kahire: Nil Yayınevi, 2015).
• 19. Zağruzt, Fethi. en-Nevâzilu’l-Kubrâ fi’t-Târîhi’l-İslâmî. (Kahire: Endülüs el-Cedîde Yayınevi, 2009).
• 20. Ebu Şenb, Halid Abdülkerim. “Türbetu ehi’l-Emîr Ahmet bi Medîneti Sivas et-Türkiyye Dirâse Eseriyye Hadariyye”. Ahilikte İş ve Ticaret Ahlakı Kongresi, Sivas, (2018).
• 21. Hâmid, Abdül Mün‘im. “Te’sîru’l-Gazve el-Moğolî alâ el-Hayâti’l-İlmiyye fi Bağdat”. Midâdu’l-Âdâb Dergisi, 5, Irak, Anbar (11 Ocak 2019).
• 22. es-Samrâ’î, Mehdi Abdülhekim Hüseyin. “el-Halife ebu Cafar el-Mansûr ve Devruhû fi binâi Bağdât”. et-Terbiyetul-Esasiyye Fakültesi Dergisi, 14, Irak, Babil (Aralık 2013).
• 23. Sunubar, Ahmed. “Esbâbu Udûli’l-İmam el-Buhârî ani’t-Tahrîc li’l-İmam Cafar es-Sâdık fi Sahîhihi”. el-İntisar Li’s-Sahihayn Kongresi 14-15/07/2010, Ürdün Üniversitesi, Şeriat Fakültesi, Amman.
• 24. Urhayyim, Tarık Muhammed. “Muarrih Fuad Sezgin ve Mefâhimu Sahhahâ fi Târîhi’l-Hadârati’l-İslâmiyye”. Mukaddime Dergisi, 8/2, Erbil, Irak (2017).