ATEBETÜ’L-HAKÂYIK’TA BİR EMİR EKİ

Yıl 2018, Cilt: 15 Sayı: 59, 297 - 305, 15.09.2018

Vugar Sultanzade

Öz

Atebetü’l-Hakâyık’ta teklik ikinci şahıs emir kipi için üç farklı morfem kullanılmıştır. Bunlardan biri sıfır morfem (eksiz biçim), ikincisi -GIl, üçüncüsü ise -A morfemidir. İlk iki biçimden hem Atebetü’l-Hakâyık’ta hem diğer Karahanlı Türkçesi kaynaklarında üçüncüye nazaran daha çok istifade edilmiş ve emir kipi söz konusu olduğunda literatürde de bunlara daha çok yer verilmiştir. Üçüncü morfemi ise ayrıca ele alan bir araştırma bugüne kadar yapılmamıştır. Makalede işte bu morfem araştırmaya tabi tutulmuştur. -A morfemiden genellikle kuvvetlen- dirme veya pekiştirme edatı olarak bahsedilmiştir. Ancak Atebetü’l- Hakâyık’taki ve diğer kaynaklardaki örneklerde görüldüğü üzere, -A eki (-Gıl eki gibi) bir emir pekiştirme değil, emir yumuşatma işlevine sahiptir. Emir kipi (imperatif) sadece emir, buyruk belirtmez; rica, öneri, tavsiye vs. de belirtir. Atebetü’l-Hakâyık’taki örneklerde -A eki her zaman tavsiye, nasihat işlevinde ve ayrıca, sadece ikinci şahıs emir için kullanılmıştır. Bu sınırlama, morfemin edat değil, bir emir eki olduğunu gösteren başlıca kanıttır. Makalede diğer kanıtlar da su- nulmuş, morfemin gerçek a edatından farkları sıralanmıştır. Söz ko- nusu ekin etimolojisi, tarihî seyri ve çağdaş dönemde tespit edilen iz- lerinin kullanımı ve işlevleriyle ilgili, Karahanlı dönemiyle karşılaştırı- larak verilen bilgiler makalede ayrıca yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

Atebetü’l-Hakâyık, Karahanlı dönemi, Emir kipi, - A eki, -sAnA morfemi

Kaynakça

• ALYILMAZ Cengiz (1998) “Ünlemlerin Seslenmeleri Kuvvetlendirici İşlevle- ri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı 10: 35-41.
• ARAT Reşid Rahmeti (haz.) (1991). Kutadgu Bilig I. Metin. 3. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ARAT Reşid Rahmeti (haz.) (1992). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki. Atebe-tü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ARGUNŞAH Mustafa (2011). “Karahanlı Türkçesindeki Emir Ekleri Üzerine”. Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildiri- leri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 45-60.
• ATA Aysu (haz.) (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Ry- lands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları.
• BATMANOV İ. A. (1939). Grammatika Kirgizskogo Yazıka. Frunze-Kazan: Kırgızgosizdat.
• CAFEROĞLU Ahmet (1971). “Türkçemizdeki -ğıl ve -gil Emir Eki”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1971: 1-10.
• DAVLETOV Samak – Sarıbay KUDAYBERGENOV (1980). Azırkı Kırgız Tili Morfologiya. Frunze: Mektep Basması.
• DMİTRİYEV N. K. (1951) Grammatika Başkirskogo Yazıka.
• ERGİN, Muharrem (2000). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.