FOLKLORLAŞAN RİTUAL-MİSTİK XARAKTERLİ ŞƏBİH TEATRI

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 76, 1217 - 1232, 21.12.2022

Fuzuli Bayat

https://doi.org/10.56694/karadearas.1220642

Öz

Geniş mənada hər canlıda, konkret olaraq hər insanda doğuşdan var olan oyun bütün funksiya və anlamlarına baxmayaraq əslində təqlid qabiliyyətinin üzə çıxmasıdır. Şəbih çıxarmaq dini hislərimizin, dini sevgimizin və bu yolda çəkilən acıların ehtiyacını ödəməklə rahatlama üsuludur, borcu ödəmədir. Şəbihlə müsəlmanlar öz varlıqlarına, qısacası, nəfslərinə sahib çıxmağı öyrənmiş olurlar. Fəlsəfi baxımdan Şəbih, həyatın bizdən tələb edəcəyi Haqq yolunda şərtsiz şəhid olmağa hazırlıqdır. Min illərdir davam edən taziyələr, xatırlamalar, Kərbəlanı diri tutmaq üçündür. Şəbih Kərbəladan çox-çox öncələr var olan ritual-mifoloji dünyamızın dini-mistik lay üzərinə keçirilməsi, ritualın yeni formada, yeni məzmunda yaşadılmasıdır. Şəbih oyunu həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşımasına baxmayaraq xalq teatrının bütün ünsürlərini özündə ehtiva etmişdir. Əslində xalq teatrının, xüsusən də Şəbih meydan tamaşasının dini-mifoloji, ritual bağlamlı olduğu çoxdan isbat edilmişdir. Belə ki, özünəməxsus dramaturgiyası və teatr poetikası olan Şəbihlərin ən bilinəni Kərbəla müsibətinə həsr olunanı, əsas münaqişə xəttinin Hz.Əlinin üçüncü oğlu İmam Hüseynin dinin əxlaqını, dinin mənəviyyatını pozan, xilafəti zorla ələ keçirən Müaviyənin oğlu Yezidə qarşı həm silahlı, həm də mənəvi cihadıdır. Kərbəla dastanının son həlqəsi olan Şəbih tamaşası sadə olduğu qədər mürəkkəb, bəsit olduğu qədər də mükəmməl süjet xəttinə, teatral özəlliyə sahibdir. Şəbih teatrı ilə bağlı bu yazıda Şəbihin ritual-mifoloji təməlinin oyunun strukturundan tutmuş, onun məzmununa, mənasına, funksiyasına qədər bir çox məsələləri ehtiva etdiyi göstərilmişdir.

Anahtar Kelimeler

Şəbih Teatrı, Ritual-Mifoloji Aspekt, Meydan Tamaşası, Dini-Mistik, Oyun, Shabih theatre, Ritual-Mythological Aspect, Square Performance, Religious-Mystical, Game

THE SHABIH THEATER WITH ITS FOLKLORIZED RELIGIOUS-MYSTIC CHARACTER

Öz

The game, in the broadest sense of the word, is inherent from birth in all living beings – namely in all people. Despite all its possible functions and meanings, it actually contributes to identifying one’s ability to imitate something. To act out mystery means to become quiet , and learn how to make a compromise with one’s religious feelings and love. Through mystery, Muslims work hard to master their own inner creature – i.e their passion. Philosophical thinking dictates that mystery entails being willing to die for God and one’s faith. People have been recalling and reliving Kerbela for thousands of years to keep alive. The mystery behind it lies in immortalizing of the ritual in a new context and form, and to lend the ritual-mythological world a religious dimension. Mystic theatre has a religious character due to its form or meaning, and includes all elements of the folk theatre. In reality, Mystic square performances are related to religious-mythological ritual. It has its its own dramatic composition and theatre poetics, and is dedicated to the Kerbela misfortune. The main line of conflict is Imam Huseyn’s third son Ali, who had waged a spiritual sacred war against Muaviye’s son Yezid – a disturber of the religion morals and spirit who lay in violent hands the on caliphate. The last part of the Kerbela epos is the mystic performance itself. Parts of it are easier, others more difficult; moreover, it’s plot and theatrical properties ae virtually flawless.. This article shall talk about the structure, context, meaning, function and other problems connected with the mystic theatre. Keywords: Shabih theatre, ritual-mythological aspect, square performance, religious-mystical, game.

Anahtar Kelimeler

Şəbih Teatrı, Ritual-Mifoloji Aspekt, Meydan Tamaşası, Dini-Mistik, Oyun, Shabih theatre, Ritual-Mythological Aspect, Square Performance, Religious-Mystical, Game

Kaynakça

• ALBAYRAK, N. (2004). Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları.
• AND, M. (1976). “Çağcıl Tiyatroya Geleneksel bir Kaynak: Taziye”. Türk Tiyatrosu Dergisi. 422: 55-67.
• AND, M. (2012). Ritüelden Drama. Kerbela-Muharrem-Taziye. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti (2011). 4 C. Bakı: Şərg-Gərb.
• BALLİEU, J. (1889). “Le Theatre Turc”. Revue d”Art Dramatique. No. XIII
• BAYAT, F. (2014). Kərbəla Folkoru. Məhərrəmlik Rituallarından Şəbih Meydan Tamaşalarına. Bakı: Elm və Təhsil.
• BAYAT, F. (2005). Türk Şaman Metinleri. Efsaneler ve Memoratlar. 2. Baskı. Ankara: 3ok.
• BROOK, P. (1995). Açık Kapı - Oyunculuk ve Tiyatro Üzerine Düşünceler. (çev. M. Balay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• CƏFƏROV, C. (1959). Azərbaycan Dram Teatrı. Bakı: Azərnəşr.
• CHODZKO, A. (1978). Theatre Person, Choix de Teazieh ou Drames. Paris.
• DEVELLİOĞLU, F. (1998). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitap Evi.
• QARAYEV, Y. (1965). Faciə və Qəhrəman. Azərbaycan Ədəbiyyatında Faciə Janrı. Bakı: Azərbaycan SSR EA.
• QASIMZADƏ, F. (1974). XIX Əsr Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi. Bakı: Maarif.
• GÜNGÖR, Ş. (2008). “Tarihî Olaydan Menkıbeye, Menkıbeden Şahesere (Kerbelâ Olayı ve Hadikatü’s-Süeda)”. Icanas Bildiriler Kitabı (10-15 Eylül 2007). 2 C. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Hojdenie Kuptsa Fedota Kotova v Persiyu (1958). Moskova: İzd. Vostoçnoy Literaturı.
• HUIZINGA, J. (1995). Homo Ludens. Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme. (çev. M. A. Kılıçbay). İstanbul: Ayrıntı.
• LASSY, I. (1916). The Muharram Mysteries Among the Azerbeijan Turks of Caucasia. Helsingfors.
• LITTEN, W. (1929). Das Drama in Persien. Berlin-Leipzig.
• MİRƏHMƏDOV, Ə. (1978). Ədəbiyyatşünaslıq Terminləri Lüğəti. Bakı: Maarif.
• MORDENİZ, C. (2005). Dramatik Bir Performans Türü Olarak Ta'ziye ve Antik Yunan Tiyatrosuyla Karşılaştırma Denemesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksək Lisans Tezi).
• PELLY, L. (1879). The Miracle Play of Hasan and Hussain I-II. London.
• RƏHİMLİ, İ. (2005). Azərbaycan Teatr Tarixi. Bakı: Çaşıoğlu.
• ROSSI, E. - A. BOMBACI (1961). Elenco di Drammi Religiosi Persiani. Citta del Vaticano: Fonda Mss. Vaticani Cerulli.
• SULTANLI, Ə. (1964). Azərbaycan Dramaturgiyasının İnkişaf Tarixindən. Bakı: Azərnəşr.
• ŞUŞINSKI, F. (1985). Azərbaycan Xalq Musikiçiləri. Bakı: Elm.