MİLLİ DEVLETÇİLİK BAĞLAMINDA AZERBAYCAN CUMHURİYETİ’NİN EĞİTİM SİYASETİ (1918-1920)

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 81, 242 - 257, 27.03.2024

Ramin Sadık

https://doi.org/10.56694/karadearas.1377826

Öz

Azerbaycan 19. Yüzyılın başlarından itibaren Çarlık Rusyası tarafından işgale uğradıktan sonra her alanda olduğu gibi eğitim alanında da rejimin asimilasyon politikasıyla yüzleşti. Kendine sadık bir toplum yetiştirme maksadı taşıyan rejim, bir yandan bölgede yeni okullar tesis ederek Rusça eğitime önem verdiği gibi bir yandan da özellikle Azerbaycan gençlerinin yükseköğrenim hakkını engellemeye çalıştı. Buna rağmen imkânı olan aileler evlatlarını Rusya’nın farklı üniversitelerine yollayarak eğitim almalarını sağladılar. Eğitimlerini tamamlayan gençler ise yurda geri dönünce bilgi ve birikimlerini halkın aydınlanmasına adadılar. Neticede 20. Yüzyılın başlarında Azerbaycan’da milli ruhta ve çağdaş görüşte bir aydın sınıfı doğdu. Bu sınıf okul, gazete ve siyasal kuruluşlar üzerinden bütün çabalarıyla halkın ufkunu açarak zihinlerde Azerbaycan’ı bağımsızlığa kavuşturacak düşüncenin tohumunu serpti. Böylece bağımsızlık arzusu toplumun ana gayesi olurken, Rusya’da meydana gelen devrimler bağımsızlığa giden yolun diğer şartlarını oluşturdu. Neticede 28 Mayıs 1918’te dönemin aydın sınıfı Azerbaycan’ı bağımsızlığa kavuşturdu.
Bu çalışmada 1918-1920 yılları arasında bağımsız olan Azerbaycan Cumhuriyeti hükumetinin milli devletçilik bağlamında eğitim alanında yaptığı icraatlar incelendi. Sadece 23 ay gibi kısa süreli varlığına rağmen hükumetin bölgede milli okulların açılmasına, kadroların yetiştirilmesine, üniversite tesisine ve yurtdışına öğrenci gönderilmesine yönelik gayretleri bütün tafsilatıyla kaleme alındı. Daha önceki hiçbir çalışmada Azerbaycan Cumhuriyeti hükumetinin eğitim siyasetine milli devletçilik bağlamıyla yaklaşmasının üzerinde durulmadığı gerçeğinden yola çıkılarak ortaya konan hipotezin desteklenmesi amacıyla konunun yazımı sırasında döneme ait arşiv kayıtları, gazeteler, kaynak eserler titizlikle gözden geçirildi ve metinin yazımı esnasında kullanıldı

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Cumhuriyeti Hükumeti, Eğitim Siyaseti, Milli Devletçilik, Darülfünun, Azerbaycan Meclisi

Kaynakça

• Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi (ARDA), Fond 51, Siyahı 2, İş 4, Vereg 32, s. 1-3.
• Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi (ARDA), Fond 895, Siyahı 3, İş 73, Vereg 57-58.
• Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi (ARDA), Fond 895, Siyahı 3, İş 103, Vereg 4.
• Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi (ARDA), Fond 895, Siyahı 3, İş 103, Vereg 7a.
• Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi (ARDA), Fond 895, Siyahı 3, İş 103, Vereg 8a.
• Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi (ARDA), Fond 895, Siyahı 3, İş 103, Vereg 2.
• Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi (ARDA), Fond 970, Siyahı 1, İş 4, Vereg 3.
• Azerbaydjanskaya Demokratiçeskaya Respublika. Parlament (Stenografiçeskiye Otçetı), (1998). Baku, İzdatelstvo Azerbaydjan.
• Azerbaydjanskaya Demokratiçeskaya Respublika (1918-1920): Vneşnyaya Politika (Dokumentı I Materialı), (1998). Baku, İzdatelstvo Azerbaydjan.
• Azerbaydjanskaya Demokratiçeskaya Respublika (1918-1920): Zakonodatelnıye Aktı (Sbornik Dokumentov), (1998). Baku, İzdatelstvo Azerbaydjan.
• Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920): Parlament (Stenografik Hesabatlar), (1998). Bakı, Azerbaycan Neşriyyatı.
• “Azerbaycan Darülfünununun Açılması ve İlk Hutbe”, Azerbaycan, 19 Noyabr 1919.
• “Azerbaycan Darülfünununda”, Azerbaycan, 20 Noyabr 1919.
• “Azerbaycan Türk Muallimleri Kurultayı”, Azerbaycan, 21 Ağustos 1919.
• “Avrupa’ya Giden Talebeler”, Azerbaycan, 12 Ağustos 1919.
• “Bakü Haberleri: Muallimler İttifakında”, Azerbaycan, 5 Ağustos 1919.
• “Bakü Darülfünun Komissiyasında”, Azerbaycan, 26 May 1919.
• “Gürcüstanda”, Azerbaycan, 13 Teşrini Evvel 1918.
• “Gazah Darülmüalliminde İmtahan”, Azerbaycan, 6 Teşrini Sani 1918.
• “Gazah Darülmüalliminin Resmi Güşadı”, Azerbaycan, 14 Teşrini Sani 1918.
• “Darülfünun Hakkında”, Azerbaycan, 10 İyul 1919.
• “Hanımlara Müjde”, Azerbaycan, 22 Teşrinievvel 1919.
• “Hükumet Gerardadı”, Azerbaycan, 31 Teşrini Evvel 1918.
• “Maarif Naziri Hezretleri ile Müsahibe”, Azerbaycan, 12 Teşrini Sani 1918.
• “Mir S Turtsiyey”, Delo Naroda, 9 İyunya 1918.
• “Postanovleniya Pravitelstva”, Azerbaydjan, 22 Sentyabrya 1918.
• “Zagafgaziya Darülmuallimininin Müselman Şubesi”, Azerbaycan, 14 Teşrini Evvel 1918.
• “Vükela Şurasında”, Azerbaycan, 19 Eylül 1919.
• Adres-Kalendar Azerbaydjanskoy Respubliki na 1920 g. (1920). Baku, Pravitelstvennaya Tipografiya “Azerbaydjan”.
• Alimirzayev, H. (1969). Azerbaycanskiy Gosudarstvennıy Universitet za 50 Let, Baku, Azerbaydjanskoye Gosudarstvennoye İzdatelstvo.
• Atakişiyev, A. (1991). M. E. Resulzade Adına Bakı Dövlet Universitetinin Tarihi, Cild 1, Bakı, Bakı Üniversiteti Yayınları.
• “Azerbaycan Dilinin Dövlet Dili Elan Olunması Haggında Gerar”, (2004). Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti Ensklopediyası, C 1, Bakı, Lider Neşriyyatı.
• “Azerbaycan Dövlet Universiteti”, (1976). Azerbaycan Sovet Ensklopediyası, Cilt 1, Bakı, Azerbaycan Sovet Ensklopediyasının Baş Redaksiyası.
• Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (Edebiyat, Dil, Medeni Guruculug), (2009). Editör: Bekir Nebiyev, Bakı, “Goliot Grup” Neşriyyatı.
• Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti (1918-1920): Tehsil Siyaseti. Senedler Toplusu, (2018). Editör: Atahan Paşayev, Bakı, Elm ve Tehsil Neşriyyatı.
• Azerbaycan Tarihi, (1964), Cilt 2, Bakı, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı.
• Azerbaycan Tarihi: 1900-1920, (2001). Cilt 5, Bakı, Elm Neşriyyatı.
• Azerbaycan Tarihi: Ali Mektebler Üçün Mühazire Kursu (XIX-XXI. Esrin Evvelleri), (2010). Editör: Azad Rzayev, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı.
• Bünyadov, T. (21 Ağustos 2013). “Kazak Müellimler Seminariyasının Yaratılması”, Bakı, Medeniyyet, s. 12-13.
• Dulayeva, Z. (2013). “İz İstoriy Jenskogo Prosveşeniya v Azerbaydjane”, XIX. Esr- XX. Esrin Birinci Yarısı Azerbaycan Maarifçiliyi ve Maarifçileri, Editör: Naile Velihanlı, Bakı, Ziya Neşriyyatı, s. 68-86.
• Emrahov, Z., İsmayılov, S. (2019). Bakı Dövlet Üniversitetinin Tarihi, Bakı, Elm ve Tehsil Yayınevi.
• Gafarov, V., Şükürov, G. (2010). Büyük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan (1918-1920), İstanbul, İQ Yayıncılık.
• Galiboğlu, E. (2009). “Kazak Müellimler Seminariyası: Milli Tehsilimizin Başlanğıç Devri”, Bakı, Medeniyyet, 7 Oktyabr 2009, s. 4.
• Gasımov, E. (2020). “Azerbaycan Halk Cumhuriyyetinin Tehsil Siyaseti”, Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin 100 İlliyine Hesr Edilmiş “Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti -100: Tarihi İrs ve Müasirlik” Mövzusunda Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı, Elm ve Tehsil Neşriyyatı, s. 262-275.
• Geniyev, H., Talışinski, E. (2018). Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (28 May 1918-ci İl- 27 Aprel 1920-ci İl), Bakı, Mütercim Neşriyyatı.
• “Gori Seminariyası”, Azerbaycan Sovet Ensklopediyası, (1979). Cilt 3, Bakı, Azerbaycan Sovet Enkslopediyası Neşriyyatı, s. 207-208.
• İsayev, N. (1998). “Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti Hökumetinin Maarif ve Medeniyyet Sahesinde Fealiyyeti”,
• Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 80: Genç Tedgigatçıların Megaleler Toplusu, Editör: Yagub Mahmudov, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, s. 119-129.
• İsmailov, E. (2010). Oçerki Po İstoriy Azerbaydjana, Moskva, İzdatelstvo Flinta.
• Meherremov, A. (2009). Bakı Dövlet Universiteti 90, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı.
• Merdanov, M. (2011). Azerbaycan Tehsil Tarihi, Cİlt 1, Bakı, Tehsil Neşriyyatı.
• Merdanov, M., Guliyev, E. (2003). Azerbaycan Tehsili Halk Cumhuriyyeti İllerinde (1918-1920), Bakı, Çaşıoğlu Neşriyyatı.
• Nazarli, A. (2008). Narodnoya Ovrazovaniye V Azerbaydjane (1918-1920), Baku, İzdatelstvo Nurlan.
• Necefov, B. (1992). Azerbaycan Demokratik Respublikası (dahili ve harici siyaseti), Bakı, Azerbaycan “Bilik” Maarif Cemiyyeti.
• Nuriyeva, İ. (2019). Azerbaycan Tarihi (En Gedim Dövrlerden Zamanemizedek), Bakı, Elm ve Tehsil Neşriyyatı.
• Paşayev, A. (2001). Açılmamış Sehifelerin İzi İle, Bakı, Azerbaycan Neşriyyatı.
• Razumovskiy, V. (1922). “Osnovaniye Universiteta v Gorode Baku”, Baku, İzvestiya Bakinskogo Universiteta, No. 2, s. 4-23.
• Razumovskiy, V., Makovelskiy, A. (2014). Bakı Şeherinde Üniversitetin Yaradılması, Bakı, Nurlar Neşriyyatı.
• Resulzade, M. E. (1990). Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyeti, teşekkülü ve şimdiki vaziyeti), İstanbul, Azerbaycan Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği M. E. Resulzade Yayın Merkezi.
• Sadıgov, R. (2021). “Bakü Devlet Üniversitesi: Doğu’nun Avrupa Tarzındaki İlk Yükseköğretim Kurumunun Kuruluş Serüveni”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt 8, Sayı 1, İstanbul, s. 110-125.
• Sadık, R. (2022a) “Azerbaycan Tarihi I”, Azerbaycan, Editör: Tuğba Eray Biber, İstanbul, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, s. 43-70.
• Sadık, R. (2022b). Kısa Azerbaycan Tarihi, İstanbul, Yeditepe Yayınları.
• Seferova, R. (2013). “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Hökumetinin Maarif Sahesinde Tedbirlerine Dair", XIX. Esr- XX. Esrin Birinci Yarısı Azerbaycan Maarifçiliyi ve Maarifçileri, Editör: Naile Velihanlı, Bakı, Ziya Neşriyyatı, s. 118- 128.
• Seyidov, F. (2001). Maarifimizin Tekrarsız Hezinesi (Gazah Seminariyası ve Onun Mezunları), Bakı, Serhed T/H Müessisesi.
• Süleymanov, M. (2012). Eşitdiklerim, Gördüklerim, Okuduklarım, Bakı, Kanun Neşriyyatı.
• Swietochowski, T. (1988). Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, çev. Nuray Mert, İstanbul, Bağlam Yayınları.
• Tahirzade, E., Tahirli, O. (2016). Azerbaycan Cumhuriyeti Telebeleri: Tarihi Arayış, Belgeler, Yaşamlar, Bakı, TEAS Press Neşriyyatı.
• Talıbov, Y., Sadıgov, F., Guliyev, S. (2000). Azerbaycan’da Mekteb ve Pedagoji Fikir Tarihi, Bakı, Ünsiyyet Neşriyyatı.
• “Tbilisskiy Gosudarstvennıy Universitet İmeni İ. V. Stalina”, (1956). Bolşaya Sovetskaya Ensklopediya, Tom 42,
• Moskva, Gosudarstvennoye Nauçnoye İzdatel'stvo Bol'şaya Sovetskaya Ensklopediya, s. 35-36.
• Yıldız, Ş. (2004). Azerbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920), Bakı, Seda Neşriyyatı.