WOMEN RULERS IN THE STATE OF QARA KHITAI

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 81, 156 - 176, 27.03.2024

Coşkun Erdoğan

https://doi.org/10.56694/karadearas.1412651

Öz

The Khitans, as a society of Asian origin that spread from the cultural geography of China to Khorasan throughout the historical process, are an important contributor to the process of change in post-Uyghur and pre-Mongol Asia of the Middle Ages. The Western Liao/The State of Qara Khitai, which constituted the western branch of the Khitans, played an important role in the political and social history of Transoxiana and Khorasan for a certain period. The Qara Khitays not only dealt a majör blow to the Seljuk sovereignty, but also carried the administrative and cultural structure from the east into the Western Islamic world and lived in these regions with their own identity. The female administrative system inherited from China since the beginning of this community has also been seen effectively in Transoxiana politics. Here, women ara seen as fully authorized state administrators as well as regency institution. In addition, the monarchical centralised structure, whicj tried to protect the monarchical marriage systems and the related monarchical central structure, was constructed as a kind of insurance for the state. As a matter of fact, with the marriages made from the Hsiao family, which is of Uyghur origin, the female branch of the dynasty became a strong balancing element of the state. These female rulers played an active role in the State of Qara Khitai and caused important breaking points, especially on the remnants of the Turkish Khanate, as well as in the Seljuk and later Khawarazmian states. While the female rulers of Qara Khitai were struggling against the Jurchen oppression in the east and the struggle for survival in the west, they also endeavoured to ensure that the state system was administered in accordance with Khitan traditions. In this study, the political processes of women rulers in the State of Qara Khitai and the position of women in relation to this were tried to be analysed as a Khitan tradition.

Anahtar Kelimeler

Khitan, Qara Hhitai, Women, Liao, Hsiao

KARA HİTAY DEVLETİ’NDE KADIN HÜKÜMDARLAR

Öz

Kitanlar tarihsel süreç içerisinde Çin kültür coğrafyasından Horasan’a kadar yayılan bir Asya menşeli toplum olarak Orta Çağ’ın Uygurlar sonrası ve Moğollar öncesi Asya’daki değişim sürecine önemli katkı sağlayan topluluklardan biridir. Kitanların batıya yönelen kolunu teşkil eden Batı Liao/Kara Hitay Devleti ise Maveraünnehir ve Horasan’ın siyasi ve sosyal tarihinde belli bir dönem önemli rol oynamıştır. Kara Hitaylar, Selçuklu hâkimiyetine büyük bir darbe vurmanın ötesinde doğudan taşıdığı idari ve kültürel yapıyı Batı İslam dünyası içerisine taşımış ve bu bölgelerde kendi kimliği ile yaşamıştır. Bu topluluğun başlangıcından itibaren Çin’den tevarüs ettirilen kadın yönetici sistemi aynı şekilde Maveraünnehir siyasetinde de etkin bir şekilde görülmüştür. Burada kadınlar nâiblik müessesesinin yanı sıra tam yetkili devlet yöneticileri olarak görülmektedirler. Ayrıca müşahhas evlilik sitemleri ve buna bağlı olarak korunmaya çalışan monarşik merkezi yapı bir nevi devletin sigortası olarak kurgulanmıştır. Nitekim Uygur kökenli olan Hsiao ailesinden yapılan evlilikler ile hanedanın kadın kolu devletin güçlü bir denge unsuru olmuştur. Bu kadın yöneticiler Kara Hitay Devleti’nde etkin bir şekilde rol oynayarak başta Türk Hakanlığı Devleti’nin bakiyeleri üzerinde olmak üzere Selçuklu ve sonrasında Harezmşahlar devletlerinde mühim kırılma noktalarına sebep olmuşlardır. Kara Hitay’ın kadın yöneticileri doğuda Cürcen baskısını karşı ve batıda da var olma mücadelesi içerisinde iken aynı zamanda devlet sisteminin Kitan geleneklerine bağlı bir şekilde yönetilmesi için çaba sarf etmişlerdi. Bu araştırmada Kitan geleneği olarak kadın yöneticilerin Kara Hitay Devleti içindeki siyasi süreçleri ve buna bağlı olarak kadınların konumu incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kitan, Kara Hitay, Kadın, Liao, Hsiao

Kaynakça

• AHMED ALİ HAN VEZÎRÎ KİRMÂNÎ. 1340. Târîhî Kirmân (Sâlâliyya). (tsh. Muhammed İbrahim Bâsitanî Pârizî). Tahran: İntişârât-ı İbn Sinâ.
• AHMED B. MAHMUD. (2011), Selçuknâme. (haz. Erdoğan Merçil). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• AYAN, E. (2007). Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• BARTHOLD, V. V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. (nşr. Hakkı Dursun Yıldız). Anka-ra: Türk Tarih Kurumu.
• BEYÂNÎ, Ş. (2018). Moğol Dönemi İran’ında Kadın. (çev. Mustafa Uyar). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• BIRAN, M. (2005). The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History Between China and the Islamic World. New York: Cambridge University Press, 2005.
• BIRAN, M. (2015). “The Qara Khitai”, Asian History, Oxford Research Encyclopedia of Asian History. (ed. David Ludden). New York: Oxford University Press: 6-21.
• BIRAN, M. (2016). “Kara-Khitan Khanate (Western Liao)”. The Encyclopedia of Empire. (ed. John MacKenzie). Wiley-Blackwell: 1-2.
• BRETSCHNEİDER, E. (1888). Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources (Fragments Towards The Knowledge of The Geography and Hıstory Of Central and Western Asia From the 13th to the 17th Century). I, Londra.
• BUNDÂRÎ. (1999). Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. (çev. Kıvameddin Burslan). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• CHA. G. (2005). The Lives of The Liao (907-1125) Aristocratic Women. Tucson: The Graduate College the Unitversity of Arizona. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• CÛZCÂNÎ. (1328). Tabakât-ı Nâsırî. I-II, (nşr. Abdülhayy Habîbî Kandahârî). Kandahar.
• CÜVEYNİ, Alâeddin Ata Melik (1998). Tarih-i Cihangüşa, I-III, (çev. Mürsel Öztürk). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• D’OHSSON, A. C. M. (2014). Moğol Tarihi. (hzl. Ekrem Kalan). İstanbul: IQ Sanat Yayıncılık.
• DUNNELL, R. W. (1983). Tanguts and the Tangut State of Ta Hsia. New Jersey: Princeton Uni-versity. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• EL-CÛZCÂNÎ. Minhâc-ı Sirâc. (2016). Tabakât-ı Nâsırî Moğol İstilasına Dair Kayıtlar. (çev. Mustafa Uyar). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• EL-HÜSEYNÎ. Şadruddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali İbn Nâşır İbn ‘Ali. (1999). Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye. (çev. Necati Lugal). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• EN-NARŞAHÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Ca’fer. (2013). Târîh-i Buhârâ. (Farsçadan çeviren Er-kan Göksu). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ERDOĞAN, C. (2020). Harezmşahlar. Anuştegin’den Celâleddin’e. İstanbul: Selenge Yayınları.
• ERGÜN, G. (1961). Karahitay Devleti (Hsi-Liao), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Me-zunşyet Tezi, İstanbul.
• FRANKE, H. (2008). “Chin Dynasty”. The Cambridge History of China. VI, Alien regimes and border states, 907- 1368. (ed. Denis Twitchett-John K. Fairbank). New York: Cambridge University Press: 215-320.
• FRANKE, H. (2017). “Kitan ve Cürçenler: Mançurya Ormanlarının Sakinleri”. Erken İç Asya Tarihi. (derleyen Denis Sinor, çev. İsenbike Togan). İstanbul: İletişim Yay: 538-553.
• GENÇ, R. (2002). Karahanlı Devlet Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• GENÇTÜRK, C. (2016). “Kutlughanlılarda Kadın Bir Nâibe: Kutlug Terken Hatun”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, V(Ek Sayı): 97-112.
• GENÇTÜRK, C. (2017). “Kirmân’da Saltanat Süren Kadın Bir Hükümdar: Savvetüddîn Padişâh Hatun”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. III/1: 65-82.
• GOLDEN, P. B. (1990). “The Karakhanids and Early Islam”. The Cambridge History of Early Inner Asia. (ed. Denis Sinor). Cambridge University Press: 343-370.
• HÂNDMİR. (1353). Tarihî Habib’el-Siyer fi Ehbarı Efradı Beşer. I-II, (nşr. Muhammed Debir Siyaki). Tahran: Hayyam.
• HAO, S. (2018). “Studies on the Khitan Liao from the Perspective of Inner Asian History: Re-view Essay”. Eurasian Studies English Edition. (ed. Yu Taishan- Li Jinxiu). IV, Asia Pub-lishing Nexus: 394-410.
• HOLMGREN, J. (1991). “Imperial Marriage in the Native Chinese and Non-Han State, Han to Ming”. Marriage and Inequality in Chinese Society. (ed. Rubie S. Watson-Patricia Buck-ley Ebrey). University Of California Press: 58-96.
• HOLMGREN, J. (1986). “Marriage, kinship and succession under the Ch'i-tan rulers of the Liao dynasty (907–1125)”. T'oung Pao. 72(I/3): 44-91.
• HUNKAN, Ö. S. (2011). Türk Hakanlığı (Karahanlılar) Kuruluş-Gelişme-Çöküş (766-1212). İs-tanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• İBN İSFENDİYAR. (TARİHSİZ). Tarih-i Taberistan 613/1216. II, (tsh. Abbas İkbal Aştiyanî). Tahran: Kitabhane-i Haver.
• İBNÜ’L-ESÎR. (1989). el Kâmil fi’t-Tarih. I-XII, (çev. Abdülkerim Özaydın). İstanbul: Bahar Ya-yınları.
• İZGİ. Ö. (1977), “Kuruluş Devrinde Uygurların Kitanlar’a Tesirleri ve Ugur, Gazne, Kitanlar Arasındaki Münasebetler”. İÜEFTED, 7-8: 7-16.
• KANE, D. (2013). “The Great Central Liao Kitan State”. Journal of Song-Yuan Studies. XLIII: 27-50.
• KÖYMEN, M. A. (1947). “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihinde Oğuz İstilası”. AÜDTCF. V/2: 159-186.
• KÖYMEN, M. A. (1951). “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I, Münşeat Mecmuâla-rı”. DTCFD. XIII/4: 537-648.
• KÖYMEN, M. A. (1991). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (İkinci İmparatorluk Devri). V, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• MAR’AŞÎ. Mir Seyyid Zayirüddîn bin Seyyid Nasırüddin. (1966). Târîh-i Taberistan ve Rûyân ve Mâzenderân. (nşr. M. Hüseyin Tesbihi, Mukaddime, Muhammed Cevad Meskur). Tah-ran: İntişârat-ı Şerkî.
• MARCO POLO. (2004). Dünyanın Hikaye Edilişi Harikalar Kitabı. (çev. Işık Ergüden-Z. Zühre İlkgelen). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• MAY, T. (2021). Moğol İmparatorluğu. (çev. Ülke Evrim Uysal). İstanbul: Kronik Yayınları.
• MÎRHÂND. Mîr Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh. (1339). Târîh-i Ravzatü’s-Safâ. IV, Tahran: Merkez-i Hayyam-ı Piruz; (2015). Ravzatu’s-Safâ fi Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye). (çev Erkan Göksu). Ankara: Türk Tarih Ku-rumu.
• NÂSIREDDÎN MÜNŞÎ KİRMÂNÎ. (1328). Sımtü’l-ulâ li’l-Hazreti’l-‘ulyâ, der Târîh-i Karâhıtâiyân-i Kirmân. (tsh. Abbâs İkbâl Âştîyânî).
• ÖZGÜDENLİ, O. G. (2013). Selçuklular. I, İstanbul: İsam.
• ÖZKUZUGÜDENLİ, O. G. (1994). Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar Katavân Savaşı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi).
• PRİTSAK, O. (1997). “Kara-Hanlılar”. İA. VI, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 251-273.
• RAŞÎD AL-DÎN FAZLALLÂH. (1999). Câmi Al-Tavârîh. II/5, (haz. Ahmed Ateş). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• RAŞÎD AL-DÎN FAZLALLÂH. (2014). Câmi‘üt-Tevârîh (Zikr-i Târîh-i Âl-i Selçûk). (çev. Erkan Göksu- H. Hüseyin Güneş). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• RÂVENDÎ. (1999). Râhat-Üs-Sudûr ve Ayet-Üs-Sürûr. (çev. Ahmed Ateş). I, Ankara: Türk Tarih Kurumu. REŞİDÜDDÎN FAZLALLAH. (1389). Cami’ü’t-Tevârih (Târih-i Selâtin-i Hârezm). (tsh. Mu-hammed Ruşen). Tahran: Merkezî Pejuheşî Miras Mektub.
• SALMAN, H. (2014). “Katavân Savaşı’nda Karlukların Rolü”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi. I/2: 69-77.
• SINOR, D. (1995). “Western Information on the Kitans and Some Related Questions”. Journal of the American Oriental Society. CXV/2: 262-269.
• SINOR, D. (1998). “The Kitan And The Kara Khitay”. History of Civilizations of Central Asia, IV: The Age of Achievement: AD 750 to the End of the Fifteenth Century, Part One: The His-torical, Social and Economic Setting. (ed. M. S. Asimov, C. E. Bosworth). Paris: UNESCO Publishing: 227-242.
• SOLMAZ, S.- SERTKAYA, P. (2011). “Kutlughanlı Hanedanlığı’nda Terkenlik”. Uluslararası Ta-rih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. VI: 301-316.
• SPULER, B. (1987). İran Moğolları. Siyaset, İdare ve Kültür. İlhanlılar Devri 1220-1350. (çev. Cemal Köprülü). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• TAŞAĞIL, A. (2001). “Karahıtaylar”. DİA. XXIV, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları: 415-416.
• TWITCHETT, D.-TIETZE, K.-P. (2008). “The Liao”, The Cambridge History of China. VI, Alien regimes and border states, 907-1368. (ed. Denis Twitchett-John K. Fairbank). New York: Cambridge University Press: 43-153.
• ÜÇOK, B. (1981). İslam Devletlerinde Türk Nâibeler ve Kadın Hükümdarlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Dsi Basım ve Foto Matbaası.
• VÁSÁRY, I. (2007). Eski İç Asya’nın Tarihi. (çev. İsmail Doğan). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• WITTFOGEL, K.-A-SHÊNG, C. F. (1946). History of Chinese Society, Liao, 907-1125. Philadephie: The American Philosophical Society.
• WRIGHT, D. C. (2005). From War to Diplomatic Parity in Eleventh-Century China Sung’s Fore-ign Relations With Kitan Liao. Leiden-Boston: Brill.
• XUE. C. (2020). Constructions of Liao (907-1125) Dynastic Identities in Eastern Eurasian Con-text, 900-1100. Birmingham: Department of History College of Arts and Law University of Birmingham. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).