TRABZON GEÇ DÖNEM OSMANLI KIRSAL CAMİLERİ HARİM KAPI KANATLARININ SÜSLEME PROGRAMLARI ÜZERİNE BİR MONOGRAFİ

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 81, 305 - 326, 27.03.2024

Erkan Aydıntan , Umay Bektaş , Sümeyye Pervanoğlu

https://doi.org/10.56694/karadearas.1428220

Öz

Literatürde yer alan süsleme sanatına ilişkin araştırmalarda, Anadolu Türk süsleme sanatının belirli tarihsel dönemler üzerinden incelendiği, ağırlıklı olarak cami yapıları bünyesinde; görsel, yapısal, teknik ve anlamsal yönleri ile değerlendirildiği görülmektedir. Fakat belirli bir yörede ve dönemde inşa edilmiş, aynı tür dini yapıların kapılarındaki süsleme tercihlerini tespit etmeyi konu edinen bir araştırmaya rastlanmamıştır. Literatürde yer alan bu boşluk, çalışmanın genel çerçevesini oluşturmakta ve amacını tanımlamaktadır.
Çalışmada Trabzon ili, Baltacı Deresinden Akhisar Deresi Vadi kırsalına kadar uzanan bölgede 1800-1960 yılları arasında inşa edilmiş Geç Osmanlı Dönemi camilerinin harim kapı kanatlarının süslemecilik anlayışının ne olduğu, motif ve desen tercihlerinin kronolojik süreçte nasıl değiştiği irdelenmiştir. “Tanıtıcı Araştırmalar” gurubunun “Değişim Monografileri” türünde yer alan araştırmada nitel veri toplama tekniklerinden; doküman analizi, fotoğraflama ve görüşme yapılmış, 152 adet cami arasından 24 yapı yargısal örnekleme yolu ile seçilerek yerinde tespit edilmiştir.
Bölgedeki cami yapılarının harim kapı kanatlarında ağırlıklı olarak bitkisel motiflere yer verilmesi, bazı ustaların bir motifi sadece bir defa kullanması ve bu durumun nesiller boyu devam etmesi, süsleme tercihlerinin yakın vadiler arasında çeşitli boyutları ile benzeşmesi, dikkat çekici tespitler arasındadır. Çalışma bir dönemin yöresel ölçekteki süslemecilik anlayışının, dini yapıların kapı kanatları üzerinden okunabileceğini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Kültürel Miras, Kırsal Cami, Süsleme Programı, Harim Kapısı, Motif

Etik Beyan

Bu makalenin yayınlanmasıyla ilgili herhangi bir etik sorun bulunmamaktadır. Yazarlar, bu makalenin araştırması, yazarlığı ve/veya yayını ile ilgili olarak herhangi bir potansiyel çıkar çatışması beyan etmemişlerdir.

Teşekkür

Prof. Dr. Tülay ZORLU ve Burcu KAYA'ya yardımları için ve Erdal Zeki TOMAR'a makaleyi büyük ölçüde geliştiren yorumları için teşekkür ederiz.

A MONOGRAPH ON THE DECORATION PROGRAMS OF THE HARIM DOOR WINGS OF THE LATE OTTOMAN RURAL MOSQUES IN TRABZON

Öz

On the art of ornament in the literature, it is mainly within the mosque structures that the Anatolian Turkish ornamentation art is examined over certain historical periods; visual, structural, technical and semantic aspects. Therefore, no research has been found on determining the ornamentation preferences on the same type of doors of the religious buildings built in a specific region and period. This gap in the literature forms the general framework of the study and defines its purpose.
The study examined how the ornamentation understanding of the harim door wings of the late Ottoman period mosques constructed between 1800-1960 in the region extending from Baltacı Stream to Akhisar Stream Valley to the countryside of Trabzon province, and how the motif and pattern preferences changed in the chronological process. Among the qualitative data collection techniques in the research, which is in the "Change Monographs" type of the "Descriptive Studies" group, document analysis, photographing, and an interview was made, and twenty-four structures were selected from a hundred and fifty-two mosques by way of judgmental sampling and determined on site.
The fact that mosque structures in the region mainly feature floral motifs on the door wings of the harim, some masters use a motif only once, and this situation continues for generations, and that the ornamentation preferences are similar in various dimensions among the nearby valleys are among the remarkable findings. The study has shown that the regional understanding of ornamentation of a period can be read through the door wings of religious buildings.

Anahtar Kelimeler

Cultural Heritage, Rural Mosque, Decoration Program, Harim Gate, Motif

Kaynakça

• ADANIR, T. (2019). “Türk Süsleme Sanatlarında ‘Sümbül’ ve Uygulamalar”. 4. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi Bildirileri (14-17 Şubat 2019), Yalova: Doğuhan: 181-194.
• AKAR, A. (1969). “Tezyini San’atlarımızda Vazo Motifleri”. Vakıflar Dergisi. VIII: 267-271.
• AKDAĞLI, S. ve EYİGÖR PELİKOĞLU, F. (2018). “Plastik Sanatlarda Kapı İmgesi”. İnönü Üniver-sitesi Kültür ve Sanat Dergisi. IV / 2: 75-85.
• AKGÜN, B. (2007). “Türk Süsleme Sanatında Hatailer”. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Ça-lışmaları Kongresi. Ankara: Korza Basım: 45-49.
• ARSLAN, M. (2010). “Adıyaman Ulu Cami'nin Ahşap Kapı Kanatları”. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. V: 15-40.
• ASLAN KARAKUL, S. (2019). "Kapı’nın Dili: Göstergebilimsel Bir Yaklaşım”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. VII/35: 7-14.
• ATMACA, E. ve ADZHUMEROVA, R. (2010). “‘Kapı’ ve ‘Eşik’ Kelimeleri Üzerine”. Sakarya Üni-versitesi Fen Edebiyat Dergisi. XII/2: 23-45.
• AYDIN, H. ve PERKER, S. Z. (2017). “Trabzon’dan Ahşap Bir Cami Örneği: Of – Bölümlü Mithat Paşa Cami”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi. VI/2: 457-72.
• AZİZSOY, A. ve ÖZKURT, M. (2021). “Rize Ahşap (Çantı) Camilerinde Bezeme Üslubu”. Sanat Tarihi Dergisi. 30/2: 885-929.
• BAŞ, G. (2001). “Bitlis'teki Mimari Yapılarda Süsleme”. Sanat Tarihi Dergisi. XI/11: 21-42.
• BİLİR, T. (2019). “Bozüyük Kasım Paşa Cami Süsleme Programı”. Art-e Sanat Dergisi. XII/23: 126-41.
• BİNGÖL, B. (2011). Malatya Evleri Kapı Tokmaklarının Resimde İmge Olarak Kullanılması. İstanbul: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• BİROL, A. İ. ve ÇİÇEK DERMAN, F. (1991). Türk Tezyini Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kub-bealtı Neşriyatı Yayıncılık.
• BİRSEL, H. (2013). “Karadeniz Jeopolitiğinde Demografik Değişkenlerin Etkisi”. Electronic Turkish Studies. VIII/5: 141-150.
• Karadeniz Kültür Envanteri (2020). “Trabzon Kültürel Taşınmaz Varlıklar”. Erişim Tarihi: 13 Aralık 2020. https://karadeniz.gov.tr/trabzon-kulturel-tasinmaz-varliklar/
• BOZER, R. (1992). 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar. Anka-ra: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• BOZER, R. (2007). “Süleymaniye'nin Ahşapları”. Bir Şaheser Süleymaniye Külliyesi (ed. Selçuk Mülayim). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 329-353.
• BOZYOKUŞ, H. (2018). “İznik Yeşil Cami Çinilerine Geometrik Bakış”. Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi. I/1: 9-19.
• BULUT, M. (2017). “Geometrik Sistemin Çözümlenmesi- Selçuklu Üzerine Birkaç Girişim”. Sa-nat Tarihi Dergisi. 26/1:27-44.
• BULUT, M. (2020). “Osmanlı Ahşap Kapı ve Pencere Kanatlarındaki Kompozisyonlar ve Altın Üçgenler”. Sanat Tarihi Yıllığı- Journal of Art History. 29: 45-61.
• BUTTANRI, H. (2003). Türk Süsleme Sanatında Geçmeler. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
• ÇAĞLITÜTÜNCİGİL, E. (2013). “Türk Süsleme Sanatında Nar: ‘Form, Köken ve İkonografik Anlamı’”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi. 33: 61-92.
• CANTAY, G. (2008). “Türk Süsleme Sanatında Meyve”. Turkish Studies. III/5: 32-64.
• ÇERKEZ, M. (2019). “Ankara-Çamlıdere Peçenek Camisi”. Sanat Tarihi Dergisi. 28/2: 325-355.
• ÇETİNKAYA KARAFAKI, F. ve ÇETİNKAYA, Ç. (2016). “Türk Süsleme Sanatında Gül’ün Kulla-nımı”. Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. XIII/1: 13-20.
• ÇETİNKAYA, H. (2011). Klasik Dönem Osmanlı Camilerinde Ergonomi (Rüstem Paşa Cami Ör-neği). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• CİDA, İ. (2005). İstanbul Beyazıd Cami Taş Süslemeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türki-yat Araştırmaları Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• CÖMERTLER AKTUĞ, E. ve PEKTAŞ, K. (2017). “19. Yüzyıldan Kalemişi ve Ahşap Süslemeli Bir Ev: Koçarlı Hidayet İlhan Evi”. Sanat Tarihi Dergisi. 26/1: 45-67.
• DEMİRİZ, Y. (1979). Osmanlı Mimarisinde Süsleme, I: Erken Devir: 1300-1453. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• DEMİRİZ, Y. (2018). İslam Sanatında Geometrik Süsleme. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
• DURAN, R. (1998). “Türk Süsleme Sanatlarının Ortak Motifi Nevruz Çiçeği”. Türk Dünyası İnce-lemeleri Dergisi. II/2: 125-171.
• ERMAN, E. (2009). Mimarlıkta Bilimsel Araştırma Yöntemleri ve Tez Yazım Teknikleri. Ankara: Murat Kitabevi.
• ESKİCİ, B. (2006). “Hasankeyf Koç Camisi Alçı Süslemeleri Üzerine Bazı Gözlemler, Koruma Problemleri ve Çözüm Önerileri”. Sanat Tarihi Dergisi. 15/1: 77-96.
• EYÜPGİLLER, K. K. (2006). “Çağdaş Cami Mimarlığı Türkiye'de 20. Yüzyıl Cami Mimarisi”. Mi-marlık. 331: 20-27.
• GÖK, D. AND DURAK, S. (2018). “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Süsleme Programının Bursa Yeşil Cami Örneğinde İncelenmesi”. Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergi-si. 14/2: 19-42.
• GÜRSOY, E. (2013). “Günümüz Cami Mimarisinde ‘İlkesiz Yaklaşım’”. SDÜ Fen Edebiyat Fakül-tesi Sosyal Bilimler Dergisi. 28: 239-253.
• KARAÇAY, Ç. (2019). “Çorum Üçköy Köyü Cami: Mimari ve Süsleme Özellikleri”. Hitit Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. XII/2: 521-538.
• KAZAZ, E. (2016). Trabzon Kırsal Cami Mimarisi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• KESKİNER, C. (2007). Turkish Motifs. İstanbul: Turkish Touring and Automobile Association.
• KOYUNOĞLU, A. H. (1984). “Türk Mimarisinde Çini Sanatı ve Bezemeleri”. Mimarlık. VII-VIII/22: pp.10-11.
• KÜRKÇÜOĞLU, C. (1998). Şanlı Urfa İslâm Mimarisinde Taş Süsleme. Konya: Selçuk Üniversite-si Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• LOWRY, H. W. (2009). Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461-1583. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• MÜLAYİM, S. (1983). “Türk Süsleme Sanatında "Arabesk" Problemi”. Sanat Tarihi Dergisi. II/2: 62-85.
• ÖLMEZ, F. (2013). “Meyve ve Türk Sanatları Bağlamında Elma”. Art-e Sanat Dergisi. V/10: 77-102.
• ÖNAL, R. Ç. ve KÖŞKLÜ, Z. (2020). “Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mih-raplar”. Sanat Tarihi Dergisi. 29/2: 707-743.
• ÖZEN, H. ve AKSAKAL, Z. (2015). “Trabzon Kenti Kırsal Camilerinde Süsleme Programlarının İncelenmesi”. Erişim Tarihi: 2 Şubat 2021. https://www.researchgate.net/publication/350529973_TRABZON_KENTI_KIRSAL_CAMILERINDE_SUSLEME_PRO GRAMLARININ_INCELENMESI
• ÖZTÜRK, F. (2008). Manisa Muradiye Cami Süslemeleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• ÖZTÜRK, Ş. (2021). “Van Hüsrev Paşa Külliyesi Mimari Süsleme ve Onarımı”. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi. 27/46: 23-43.
• PAPİLA, A. (2006). Mimar Sinan`ın 1540-1570 Yılları Arasında İstanbul`da İnşa Ettiği Cami-lerdeki Süsleme Programı. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• SAĞLAM, T. (2020). “İslam Mimarisinin Sembolik Anlatıları Üzerine Bir Deneme”, Internatio-nal Journal of Interdisciplinary and Intercultural Art. V/10: 251-279.
• SEYİDOĞLU, H. (1997). Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı. İstanbul: Güzem Can Yayınları.
• SÖĞÜTLÜ, C., DÖNGEL, N., TOGAY A. ve DÖNGEL, İ. (2014). “İstanbul’da Bulunan Mimar Sinan Eseri Cami Ahşap Kapı ve Pencere İç Kepenklerinin Malzeme, Boyut, Süsleme ve Yapım Tekniği Açısından İncelenmesi”. Politeknik Dergisi. 17/2: 49-57.
• SÜMERKAN, R. ve OKMAN, İ. (1999). Kültür Varlıklarıyla Trabzon- Cilt 1: İlçeler ve Köyler. Trabzon: T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları.
• FTDK (Türk Dil Kurumu), (2015). Genel Açıklamalı Sözlük. Ankara: TDK Press.
• Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü, (2021). Atayurt Mahallesi Merkez Cami Fotoğraf Arşivi. Trabzon: Trabzon
• Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivleri.
• YAMAN, B. ve ÖNKOL ERTUNÇ, Ç. (2019). “XII. Yüzyıl Anadolu Taçkapıları’nda Kullanılan Ma-dalyon ve Kabaralar”. İSTEM. 33/17: 127-148.
• YAVUZ, M. (2009a). “Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. II/6: 306-322.
• YAVUZ, M. (2009b). “Oslu Müderris Hacı Hasan Efendi ve Onun Manevi Etki Alanında Oluşan Mimari Yapılaşma”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. II/7: 263-305.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, F. (1982). “XVI. yy. Osmanlı Dönemi Yapılarında Görülen Mimari Süsleme Programlarında Mimar Sinan’ın Katkısı Var mıdır?”. Mimarlık. V-VI: 29-35.
• ZORLU, T. (2017). “Karadeniz Bölgesi’nde Ahşap Camiler: Trabzon Örneği”. Mimarlık. 395: 46-52.
• ZORLU, T. (2020). Kaynarca Köyü Cami Fotoğraf Arşivi. Trabzon: Tülay Zorlu Arşivi.