ÇORUM TARİHİ COĞRAFYASINA KATKI: KARAHİSAR-I DEMİRLİ NAHİYESİ’NDE NÜFUS VE YERLEŞME

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 82, 418 - 437, 27.06.2024

Hakan Yazar , Mehmet Ali Bozkuş

https://doi.org/10.56694/karadearas.1481504

Cited By: 1

Öz

Osmanlı idari taksimatında Çorum Sancağına bağlı bir nahiye konumundaki Karahisar-ı Demirli bugüne ulaşmamış bir yerleşim alanıdır. Nahiyenin merkezi günümüzde Çorum’un merkez köylerinden Kalehisar yakınlarında yer almakta olup söz konusu yerleşim yerine ait bina kalıntıları Kalehisar ve Mahmudiye Köyleri civarında halen gözlemlenebilmektedir. Karahisar-ı Demirli Nahiyesinin kapladığı idari alan ise bahsi geçen iki köy ile sınırlı olmayıp onlarca köyü ve mezrayı kapsamaktaydı. Söz konusu köyler ve mezraların bir kısmı zaman içerisinde yok olurken bazıları ise günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. Günümüzde Çorum, Alaca, Sungurlu, Boğazkale ve Uğurludağ ilçelerine bağlı olarak yaşamaya devam eden bu köyler Osmanlı döneminde Karahisar-ı Demirli Nahiyesinin bir parçası konumundaydılar.
Yapılacak çalışma kapsamında, günümüze ulaşmamış bir nahiye olan Karahisar-ı Demirli’nün kapsadığı idari alan, Osmanlıların vergi gelirlerini hesaplamak ve kayda geçirmek için belirli aralıklarla tuttukları tahrir defteri adı verilen bir çeşit nüfus ve arazi sayımlarından hareketle ortaya konulacaktır. Bu bağlamda ilgili nahiyenin günümüze ulaşan üç adet mufassal tahrir defteri incelenecektir. Fatih Sultan Mehmed, Kanuni Sultan Süleyman ve III. Murad’ın ilk saltanat yıllarında tutulan mufassal defterlerden hareketle Karahisar-ı Demirli Nahiyesinin tarihsel coğrafyası ortaya konulduktan sonra; 1455-1576 yılları arasındaki dönemde bölgedeki nüfus ve yerleşim özellikleri ele alınacaktır. Bu bağlamda çalışmaya konu olan yaklaşık 120 yıllık dönemde Karahisar-ı Demirli’de köylerin ve mezraların gelişimi hakkında kapsamlı açıklamalarda bulunulup nahiye merkezi ve kırsal yerleşimlerdeki yaklaşık nüfus hesaplanacaktır. Ayrıca tahrir defterlerindeki kayıtlardan hareketle nahiyede yerleşen boylar, cemaat ve aşiretlerin kimler olduğundan bahsedilecektir. Çalışma kapsamında son olarak Karahisar-ı Demirli Nahiyesindeki nüfus miktarı ve nüfus hareketleri aynı dönemdeki Çorum Sancağının merkez nahiyesi ile mukayese edilecektir. Bu suretle Karahisar-ı Demirli’nün ele alınan dönemdeki içtimai ve iktisadi durumu incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Nüfus, İskân, Demografi, Tahrir, Çorum.

Kaynakça

• 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) II, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No:36, Ankara 1997. (BOA 387).
• H.984 (M.1576/1577) Tarihli ve TKG.KK.TTd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Liva-i Çorum, (2 Cilt), T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Arşiv Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 8, Ankara 2014.
• Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Anonim Selçuknâme (Tarîh-i Âl-i Selçuk) (2014). Haz. Haill İbrahim Gök, Fahrettin Çoşguner, Ankara. Atıf Yayınları.
• Âşıkpaşazâde. (2013). Âşıkpaşazâde Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Esterâbâdî, Aziz b. Erdeşir-i. (2014). Bezm ü Rezm (Eğlence ve Savaş), Çev. Mürsel Öztürk, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eflâkî, Ahmed. (2012). Ariflerin Menkıbeleri, Çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, Kabalcı Yayınevi.
• Evliya Çelebi. (2016). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, C. 2, Yapı Kredi Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Ali. (2016). Mirkâtü’l-Cihad, Haz. Ali Akar, Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hoca Sadeddin Efendi. (1979). Tacü’t- Tevarih, Ankara. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kaya, G. (1998). “Beypazarılı Ma'azoğlu Hasan'ın "Feth-i Kal'a-i Selâsil" Hikâyesi” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 8, s. 89-116.
• Neşrî, Mevlana Muhammed. (2013). Cihânnümâ, Haz. Necdet Öztürk, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Diğer Kaynaklar
• BARKAN, Ö. L. (1980). “Türk-İslam Toprak Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: Malikâne- Divânî Sistemi”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Gözlem Yayınları. ss.151-230.
• BAYKARA, T. (1990). Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve İktisadi Tarihi Üzerine Araştırmalar, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• BİTTEL, K. (1955). “Karahisar Demirci (Kalehisar)” Funde im östlichen Galatien, lstanbulen Mitteilungen, s. 33- 41.
• BULDUK, Ü. (1991). “16. Yüzyılda Çorum Sancağının İdari Yapısı”, Türk Kültür Tarihi İçerisinde Çorum Sempozyumu Tebliğleri, 26-27 Temmuz 1991, Uluslararası 11.Çorum Hitit Festivali, ss.19-56.
• ERGENÇ, Ö. (1981). “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler”. VIII. Türk Tarih Kongresi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, I: 1265-1274.
• GENÇ, M. (2003). “Mâlikâne- Divanî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.27, ss.518-519.
• HAMİLTON, J. W. (2013). Küçük Asya, Çev. Kasım Toraman, Midas Kitap, Ankara.
• IRKIÇATAL, E. (2004). 16. Yüzyılda Sosyal ve Ekonomik Açıdan Budaközü Kazası, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• İSLAMOĞLU, H. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, İletişim Yayınları, İstanbul.
• KARAMAĞARALI, H. (1965). Çorum Ulu Camiindeki Minber, Sanat Tarihi Yıllığı, Temmuz 1965, s.120-142.
• KÖSEOĞLU, N. (1939). “Tarihte Çorum Köyleri ve Paşaköy ile Sakız Divanı”, Çorumlu Dergisi, S.2/15, ss. 5-13.
• ÖZ, M. (1991). “15 ve 16. Yüzyıllarda Çorum Sancağı: Nüfus-İktisadi Hayat”, Türk Kültür Tarihi İçerisinde Çorum Sempozyumu Tebliğleri, 26-27 Temmuz 1991, Uluslararası 11.Çorum Hitit Festivali, ss.5-18.
• ÖZ, M. (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÖZ, M. (2020). “XVII. Yüzyılda Anadolu’nun Demografi Tarihi: Kaynaklar ve Problemler”, Osmanlı Tarihi Üzerine II: İnsan, Toplum, Ekonomi, Cedit Neşriyat, Ankara. ss.141-155.
• ÖZEL, O. (1999). “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler III, Ankara. ss.735-743.
• ÖZCAN, K. (2008). “Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Tipolojileri II: Karahisarlar”, Milli Folklor, Yıl 20, Sayı 77, ss.89-101.
• TUNCEL, M. (2001). “Karahisar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Cilt 24. ss.416-418.
• YAĞLI, A. R. (2022). “Hülâgû Han’dan Emîr Timur’a Anadolu Tatarları”, XVIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YAZAR, H. (2016). “16. Yüzyıl Çorum Nahiyesi’nde Nüfus ve Yerleşim Özellikleri”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 9, Sayı 2, Aralık 2016, ss. 1089-1110.