AZERBAYCAN’IN MODERNLEŞMESİNDE ALFABE DEĞİŞİKLİKLERİNİN MİLLÎ KİMLİK İNŞASINDAKİ ROLÜ (1850-1939)

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 84, 1273 - 1299, 26.12.2024

Betül Aydoğan

https://doi.org/10.56694/karadearas.1536580

Öz

Bu çalışmada Azerbaycan’da Arap alfabesinden Latin alfabesine ve Latin alfabesinden Kiril alfabesine geçiş sürecindeki tartışmalar, modernleşme ve kimlik oluşturma çabaları ışığında ele alınmıştır. Bu iki alfabe değişiminin değerlendirilmesi sebebiyle makale; Azerbaycan’da Arap alfabesi ıslahı ve Arap alfabesiyle Latin alfabesinin değişimi önerilerinin gündeme geldiği ve bu konuda çalışmaların başladığı 1850’lerden Azerbaycan Türkçesinin Kiril harfleriyle yazılması kararının alındığı 1939 yılına kadar olan dönem ile sınırlandırılmıştır. Çalışma; bu zaman aralığında Azerbaycan’da değişen siyasal dengelerin alfabe meselesi üzerindeki etkisini ve alfabe değişimlerinin nasıl ve neden gerçekleştiğini ortaya koymayı ve alfabe tartışmalarının ve değişimlerinin Azerbaycan toplumunun kimlik inşasındaki rolüne dikkat çekmeyi amaçlamıştır. Bu amaçlar doğrultusunda makalede öncelikle siyasal arka plandan kısaca bahsedilmiş; akabinde literatür taraması yoluyla elde edilen veriler ışığında Azerbaycan’daki alfabe tartışmaları ve alfabe değişimleri, sınırlandırılan dönem çerçevesinde kronolojik olarak incelenmiştir.
Sonuç olarak Azerbaycan’da 1850’lerde modernleşme etkisiyle başlayan Latin alfabesine geçiş düşüncesi, yaşanan siyasi olaylara ve Rus dil politikasına bağlı olarak Sovyet Dönemi’nin ilk zamanlarında gerçekleşmiştir. Latin alfabesi, Azerbaycanlı aydınlar için hem Azerbaycan Türk kimliğinin inşası hem de ortak Türk kimliğinin inşası için bir sembol olmuştur. Ancak SSCB yönetimi, önce Latin alfabesini sonra da Kiril alfabesini Türk boylarının kimlik inşasında bir asimilasyon aracı olarak kullanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, alfabe tartışmaları, alfabe değişimi, kimlik inşası.

Kaynakça

• ABDULLAYEV, E. Z. (1996). Türk Dillerinin Tarihsel Gelişme Sorunları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AÇIKKAYA, S. (2010). “Çarlık Rusyası Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 1/28: 403-420.
• AĞAZADƏ, F. vd. (1924). Yeni Türk Əlifbası. Bakı: Kızıl Şərq.
• AXUNDOV, M. F. (1988). Əsǝrlǝri. (Üç Cilddǝ). (hzl. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ). Cilt: III. Bakı: Elm.
• AXUNDOV, M. F. (2005). Əsǝrlǝri. (Üç Cilddǝ). (hzl. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ). Cilt: III. Bakı: Şǝrq-Qǝrb.
• AKPINAR, Y. (1994). Azerî Edebiyatı Araştırmaları. Dergâh Yayınları: İstanbul.
• ALTUN, F. (2022). “Modernleşme”. TÜBİTAK Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. (ed. Y. Saraç). III/113. Ankara: TÜBİTAK Bilim Yayınları.
• ASLAN, B. (2004). Azerbaycan’da Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde Yeni Yol Gazetesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• ASLAN, B., (2009). “ Sovyet Rusya Hakimiyetindeki Türk Halklarının Birleştirilmiş Türk Alfabesi’ne Geçişi ve Bu Olayda Azerbaycan’ın Rolü”. Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi. VI/6: 81-111.
• AYDIN, S. (2000). Modernleşme ve Milliyetçilik. İstanbul: Gündoğan Yayınları.
• AYDOĞAN, B. (2023). Azerbaycan'da Uluslaşma Sürecinde Dil Durumu: Azadlıg, Yeni Azerbaycan ve Azerbaycan Gazeteleri Temelinde Bir Analiz (1989-2003). Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Azǝrbaycan Ədǝbi Dili Tarixi (2007). (ed. Sevil Mehdiyeva). IV. Bakı: Şərq-Qərb.
• Azǝrbaycan Xalq Cümhuriyyǝti Ensiklopediyası (2004). “Əlifba İslahatı Komissiyası”. Cilt: I. Bakı: Lider Nǝşriyyatı.
• Azǝrbaycan Müǝllimlerinin Qurultayları I-XII (Tarixi-Xronoloji, Stenografik Materiallar) (2008). Bakı: Çaşıoğlu Nǝşriyyat.
• Azərbaycan Tarixi (III Cilddə) (1964). Cilt: II. Bakı: Azərbaycan SSR EA.
• CAHANGİROV, M. (1978). Azərbaycan Milli Ədəbi Dilinin Təşəkkülü. Birinci Hissə. Bakı: Elm Nəşriyyatı.
• ERGUN, A. (2010). “Azerbaycan'da Bir Ulusal Kimlik Meselesi Olarak Alfabe Değişiklikleri”, Bilig. 54: 139-160.
• ƏLİYEVA, İ. (12 Fevral 2023). Böyük Vətənpərvər. Azərbaycan. Erişim Tarihi: 02.04.2024. https://www.azerbaijan- news.az/az/posts/detail/boyuk-vetenperver-1676152626
• GARİBOVA, J. (2012). Sovyet Sonrası Dönemde Türk Dilli Halklar Dil Sorunu Yeniden Biçimlenen Kimlikler. (ed. Sema Aslan-Rena Salehova). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• XƏLİLOV, T. F. (2012). “XIX Əsrin Sonu – XX Əsrin Əvvəllərində Naxçıvanda Ana Dili və Əlifbanın İnkişafında Məhəmmədağa Şahtaxtlının Rolu”. Bakı Dövlət Universitetinin Xəbərləri. 4: 21-26.
• İBRAHİMOV, E. (2018). Azərbaycan Halq Cümhuriyyəti: Dil Məsələləri. Bakı: Xan Nəşriyyat.
• İSAXANLI, İ. (17 İyul 2010). “Fərhad Ağazadə və Latın Əlifbasına Keçid”. Kredo: 2.
• İSAXANLI, İ. (26 İyun 2010). “Fərhad Ağazadə və Latın Əlifbasına Keçid”. Kredo: 2.
• İSAXANLI, İ. (2005). “Fərhad Ağazadə və Latın Əlifbasına Keçid Tarixə Qısa Baxış və Ağazadə”. Azərbaycan Respublikası “Təhsil” Cəmiyyəti “Bilgi” Dərgisi: Təhsil, Mədəniyyət, İncəsənət. 3-4: 38-49.
• İSAXANLI, İ. (2011). Azǝrbaycanda Latın Əlifbasına Keçid vǝ Fǝrhad Ağazadǝ. Bakı: Xǝzǝr Universiteti Nǝşriyyatı. Erişim Tarihi: 12.04.2024. http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=226483&pno=88 .
• İSMAYILOVA, G. G. (1972). “K istorii Azerbaydjanskogo Alfavita.” Voprosı Soverşenstvovaniya Alfavitov Tyurskih Yazıkov SSSR. (ed. N. A. Baskakov). Moskva: Nauka: 28-40. (Исмаилова Г. Г. (1972). “К истории азербайджанского алфавита.” Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. (редактор: Н. А. Баскаков). Москва : Наука: 28- 40.)
• KAPLAN, E. – A. TORAMAN (2023). “Azerbaycan Türklerinde Milli Uyanışın Temelleri ve Ceditçiliğe Giden Yol”. Sosyal Bilimler Araştırmaları 2. (ed. Hasan Yerkazan). Ankara: Sonçağ Yayıncılık: 5-36.
• KERİMLİ, L. (2002). “Azerbaycan’da Dil Siyaseti: Alfabe ve İmlâ Meseleleri Tarihinden I”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 14: 273-288.
• QƏHRƏMANLI, N. (2002). Köhnə-Yeni Əlifba (Azərbaycan Əlifbasında Dəyişmələr). Bakı: Yurd. Erişim Tarihi: 01.05.2024. http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=4220&pno=9
• QULİYEV, V. (1987). Mirzə Kazımbəy. Bakı: Yazıçı.
• QULİYEV, Ə. (26 May 2018). “Bakı Dövlət Universitetinin Yaradıcılarından Biri - Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı.” 525- ci Qəzet. 95: 22. Erişim Tarihi: 25.04.2024. https://www.elibrary.az/docs/qazet/qzt2018_2836.htm
• QURBANOV, A. (2010). Müasir Azǝrbaycan Ədǝbi Dili. Cilt: I. Bakı: Elm ve Tǝhsil.
• MƏMMƏDZADƏ, H. (1988). “M. F. Axundovun Yeni Əlifba Layihələri və Məktubları” (Mirzǝ Fǝtǝli AXUNDOV (1988). Əsǝrlǝri. (Üç Cilddǝ). (hzl. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ). Cilt: III. Bakı: Elm: 5-16 içinde).
• NESİBLİ, N. (2001). “Azerbaycan`ın Milli Kimlik Sorunu”. Avrasya Dosyası. (çev. Nazim Cafersoy ve Elnur Soltan). 7/1: 132-146.
• NOVRUZOV, Ş. (1988). “Şərqi-Rus”un Çağrışı. Bakı: Yazıçı.
• ÖZKAYA, Y. (2015). “Türkiye’deki Azerbaycan Muhaceret Matbuatı”. Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayısı VI. 76. Ankara.
• RÜSTEMLİ, N. (2016). “M. F. Ahundzade’nin Arap Alfabesinin Islahıyla İlgili Yeni Alfabe Lâyihası”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. XVI /3: 161-187.
• SADIQOVA, S. – Ş. HƏSƏNLİ QƏRİBOVA (2018). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Milli Ədəbi Dilin İnkişaf Tarixi (1918-2018). Bakı: Avropa Nəşriyyatı.
• SADOĞLU, H. (2003). Türkiye'de Ulusçuluk ve Dil Politikaları. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• SARAY, M. (2017). Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• SARIYEVA, İ. (4-6 İyul 2015). "’Şərqi-Rus’ Qəzetinin Naşiri, Ana Dili Təəssübkeşi Məmmədağa Şahtaxtlı...” Bakı Xəbər: 15. Erişim Tarihi: 15.04.2024. https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2015/iyul/447114.htm
• SƏİD, X. (1929). Yeni Əlifba Yollarında Əski Xatirə ve Duyğularım. Bakı: Yeni Əlifba Komitəsi.
• SÜLEYMANLI, E. (2006). Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• SWIETOCHOWSKI, T. (1988). Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920. (Çev. Nuray Mert). Ankara: Bağlam Yayınları.
• ŞAHVERDİYEV, A. B. (2006). Azərbaycan Mətbuatı Tarixi. Bakı: Təhsil Nəşriyyatı.
• ŞENER, A. (2023). Kimlik Ve Kimliksizleştirme Sorunsalı Olarak Kırgız Edebiyatında Din. Gazi Türkiyat. 33: 81-102.
• ŞİMŞEK, U. (2008). Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kimlik Arayışları (1718-1938). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• ŞİMŞİR, B. N. (1991). Azerbaycan’da Türk Alfabesi. Ankara: TDK Yayınları.
• ŞİMŞİR, B. N. (2008). Türk Yazı Devrimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ŞİRİN, H. (2020). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• TURAN, R. (2018). “Kuzey Azerbaycan`da Modern Ulusal Kimliğin Gelişim Sürecine Genel Bir Bakış”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 0/61: 429-451 .
• VELİYEV, A. (2004). Azerbaycan’da Yenileşme ve Milliyetçilik Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Yeni Yol (21 Sentyabr 1922): 4.