İTTİHAD-I OSMANÎ’NİN KURULUŞU VE OSMANLI’NIN YIKILIŞ SÜRECİNDE İBRAHİM TEMO’NUN ETKİSİ

Yıl 2023, , 1 - 26, 29.10.2023

Ertan Emin

https://doi.org/10.54557/karataysad.1336862

Öz

Osmanlı-Rus Savaşı devam ederken, 13 Şubat 1878’den itibaren savaşın da etkisiyle sıkı bir yönetim anlayışı izlenmiştir. Anayasa yürürlükte olduğu hâlde meclis kapatılmıştır. Bu, I. Meşrutiyet’in askıya alınması demektir. Bunun üzerine 1889 yılının Mayıs’ında ülkeyi içinde bulunduğu durumdan kurtarmak, II. Abdülhamit (1876-1909) yönetimine karşı koymak ve meşrutiyetin tekrar ilan edilmesini sağlamak fikri ile “İttihad-ı Osmanî” cemiyeti, bir grup askerî tıbbiye talebesi tarafından kurulmuştur. Cemiyetin birinci kurucu üyesi, fikir ve faaliyetleri, devrimci kişiliğiyle ön plana çıkan, Struga doğumlu ve Arnavut asıllı Dr. İbrahim Temo’dur (1865-1945). Kuruluş tüzüğü İtalyan Carbonari locasından alınarak uygulanan bu cemiyetin faaliyetleri, Osmanlı’nın modernleşme süreci bakımından pek çok fikrin ortaya atılıp hayata geçirilmesi ve çağdaşlaşma yolunda önemli adımlar atılması ile son bulmuştur. Dr. İbrahim Temo’nun amacının; her ne kadar Osmanlı’yı çağdaş bir hâle getirmek, kültürel, siyasi dönüşüm sağlamak olsa da aynı zamanda Arnavutluk’un bağımsızlığı konusunda da çalışmalar yaparak, Arnavut milliyetçiliğini ön planda tutmak olduğu söylenebilir. Osmanlı içinde önemli makamlara gelme çabasında başarılı olamayan Temo’nun, Arnavutçuluğu öne çıktığı hâlde ömrünün son yıllarını Romanya’da geçirmesi dikkat çekicidir. Bu makalenin hedefi, Osmanlı Devleti’nin yenileşme/modernleşme hareketleri sırasında meydana gelen olaylardan yola çıkarak İttihad-ı Osmanî’nin faaliyetleri ile bu cemiyetin bir numaralı kurucusu olduğu bilinen Dr. İbrahim Temo’nun hayatı, kişiliği, anayasal bir düzen için verdiği mücadeleyi ortaya koyarak modernleşme süreci bakımından değerlendirmeler yapmaktır.

Anahtar Kelimeler

İttihad-ı Osmanî, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Dr. İbrahim Temo, II. Abdülhamid, Meşrutiyet

The Influence of İbrahı̇m Temo on the Establishment of Ittihad-i Osmanî and the Process of the Fall of the Ottoman Empire

Öz

While the Ottoman-Russian War continued, a strict administration approach was followed as of February 13, 1878 with the effect of the war. Although the Constitution was in force, the parliament was dissolved. This meant the suspension of the First Constitutional Monarchy. Thereupon, in May 1889, with the idea of saving the country from the situation it was in, opposing the administration of Abdülhamit II (1876-1909) and ensuring the re-proclamation of the constitutional monarchy, the "İttihad-ı Osmanî" society was founded by a group of military medical students. The first founding member of the society was Dr. İbrahim Temo (1865-1945), born in Struga and of Albanian origin, who came to the forefront with his ideas and activities and his revolutionary personality. The activities of this society, whose foundation was taken from the Italian Carbonari lodge, ended with the emergence and implementation of many ideas in terms of the modernization process of the Ottoman Empire and important steps towards modernization. Although Dr. İbrahim Temo's aim was to modernize the Ottoman Empire and to ensure cultural and political transformation, it can be said that he also worked for the independence of Albania and prioritized Albanian nationalism. It is noteworthy that Temo, who was not successful in his efforts to reach important positions within the Ottoman Empire, spent the last years of his life in Romania, even though his Albanianism was at the forefront. The aim of this article is to make evaluations in terms of the modernization process by revealing the activities of the İttihad-ı Osmanî and the life, personality and struggle for a constitutional order of Dr. İbrahim Temo, who is known to be the number one founder of this society, based on the events that took place during the reform / modernization movements of the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

İttihad-ı Osmanî, Union and Progress Party, Dr. İbrahim Temo, Abdülhamid II, Constitutionalism

Kaynakça

• (BOA), A. } MKT. MHM., no. 535/41/03.
• BOA, DH. EUM. MH., no. 11/46/01-08.
• BOA, DH. EUM. THR., no. 23/16/01; 53/12/01.
• BOA, DH. KMS., no. 50/64.
• BOA, DH. MKT., no. 2457/81.
• BOA, DH. MUİ., no. 03/67/01; 14/34/03; 27/40/01; 36/79/01-03; 49/20/02.
• BOA, DH. ŞFR., no. 404/64; 405/3.
• BOA, HR. İD., no. 68/45/01-03.
• BOA, HR. SFR., no. 04/224/02-04; 04/369/80.
• BOA, HR. SYS., no. 117/55/05; 190/23/05; 1803/46; 2919/31.
• BOA, ML.EEM., no. 1233/19.
• BOA, Y. A. HUS, no. 429/116/01.
• BOA, Y. EE., no. 71/52.
• BOA, Y. MTV., no. 213/178/01; 312/63.
• BOA, Y. PRK.ASK, no. 107/11/01-02.
• Akşin, S. (2007). Kısa Türkiye Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Aslan, T. (2008). İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti’ne. Bilig, (47), 79-120.
• Berkes, N. (2019). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Beydilli, K. (2013). Yeni Osmanlılar Cemiyeti. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 43, 430-433. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Birecikli, İ. ve Maden, F. (2007). Yıldız Suikastı: Ermenilerin Abdülhamid’e Karşı Son Teşebbüsleri Bombalı Saldırı. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 23(67-68-69), 399-424.
• Çelik, B. (2010). Romanya’da Bir Jön Türk: İbrahim (Ethem) Temo ve Romanya’daki Faaliyetleri. History Studies, (2), 363-375.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, (1990). Devlet Adamlarına Öğütler. H. R. Uğural (Der.), İzmir: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Efe, İ. (2017). Gizli Muhalif Bir Hareketten İktidara: İttihat ve Terakki Cemiyeti. ASOS JOURNAL, The Journal of Academic Social Science, (62), 277-290.
• Enver Paşa’nın Anıları 1881-1908. (1991). H. E. Cengiz (Haz.), İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Eyicil, A. (2002). Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti. Türkler Ansiklopedisi, 13, 404-437. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Gencer, M. (2008). Osmanlı-Türk Modernleşme Sürecinde Kültür, Din ve Siyaset İlişkileri. Turkish Studies, 3(2), 354-369.
• Hanioğlu, M. Ş. (2000). İbrâhim Temo. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21, 354-355. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (2001). Jön Türkler. DİA, 23, 584-587. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (2010). Talat Paşa. DİA, 39, 502-503. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1981). Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Hanioğlu, M. Ş. (1985). Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). İstanbul: İletişim Yayınları.
• İnalcık, H. (1964a). Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu. Belleten, 28(112), 603-622.
• İnalcık, H. (1964b). Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Etkileri. Belleten, 28(112), 623-690.
• Karabekir, K. (2005). İttihat ve Terakki Cemiyeti (1896-1909). İstanbul: Emre Yayınları.
• Karal, E. Z. (1964). Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi. Belleten, 28(112), 581-602.
• Karpat, K. H. (2019). Osmanlı Modernleşmesi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kocabaş, S. (1991). Kendi İtiraflarıyla Jön Türkler Nerede Yanıldı? 1890-1918. İstanbul: Vatan Yayınları. Koçi Bey Risalesi. (2000). Y. Kurt (Haz.), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Koray, E. (1983). Yeni Osmanlılar. Belleten, 47(186), 563-582.
• Kuran, A. B. (2000). İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Küçük, C. (1988a). Abdülaziz. DİA, 1, 179-185. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Küçük, C. (1988b). Abdülhamid II. DİA, 1, 216-224. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Küçük, C. (1993). Çırağan Vak’ası. DİA, 8, 306-307. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lewis, B. (2015). Modern Türkiye’nin Doğuşu. B. Turna (Çev.), Ankara: Arkadaş Yayınları.
• Mardin, Ş. (1996). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğusu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2009). Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Muço, E. (2012). İbrahim Temo’nun Hayatı Faaliyetleri ve Fikirleri. (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ortaylı, İ. ve Erdinç, E. Ş. (2016). İttihat ve Terakki Osmanlı İmparatorluğu’nda Gizli Örgütlenmeler ve Darbeler. A. Çeker (Haz.), İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2010). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Örs, O. (2013). Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşına Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti. Atatürk Yolu Dergisi, (51), 679-716.
• Petrosyan, Y. A. (1974). Sovyet Gözüyle Jöntürkler. M. Beyhan-A. Hacıhasanoğlu (Çev.), Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Semiz, Y. (2014). İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (35), 217-244.
• Soysal, M. (2018). II. Meşrutiyet’te Rol Oynamış İki Ohrili: İbrahim Temo ve Eyüp Sabri. Tarih Okulu Dergisi, (37), 520-548.
• Temo, İ. (1987). İttihat ve Terakki Anılarım. İstanbul: Arba Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (1998). Türkiye’de Siyasi Partiler, II Meşrutiyet Dönemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1956). 1908 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlan Edildiğine Dair Vesikalar. Belleten, 20(70), 103-174.
• Ülken, H. Z. (2021). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Zürcher, E. J. (2010). Milli Mücadelede İttihatçılık. N. Salihoğlu (Çev.), İstanbul: Bağlam Yayınları.