Kitâb-ı Diyârbekriyye’ye Göre Çoruh Vadisinde Ak-Koyunlu Hâkimiyeti

Year 2015, Volume: 1 Issue: 1, 153 - 186, 01.06.2015

Kemal Taşcı

Abstract

Oğuzların Üçok kolunun Bayındır boyuna mensup olan Ak-Koyunlular, Moğol istilası ile beraber Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen Türkmen boylarından biridir. Moğolların Azerbaycan, İran ve Anadolu’da kurdukları İlhanlı Devleti’nin inhitat ve inkıraz dönemlerinde Doğu Anadolu’da Kara-Koyunlular ile birlikte adları zikredilen Ak-Koyunlular, Anadolu’da ilk olarak Çoruh Vadisi’ne yerleştiler. Bu bölgede önce Trabzon Komnenos hanedanıyla daha sonra Erzurum hâkimiyeti nedeniyle Kara-Koyunlular ile rekabete giriştiler. İran, Azerbaycan ve Irak bölgelerini hâkimiyeti altına alan Timurlular’a tâbi olan Ak-Koyunlular, Kara-Koyunlular karşısında üstün bir duruma geçerek Diyar-ı Bekr bölgesine hâkim oldular. Timurluların Doğu Anadolu, Azerbaycan ve İran’dan çekilmelerinden sonra Kara-Koyunlular’a tâbi olmak zorunda kalan Ak-Koyunlular 872/1467 yılından sonra mezkûr bölgelere hâkim oldular. Anadolu’da ilk kez yurt tuttukları Çoruh Vadisi hâkimiyeti için Komnenoslar, Kara-Koyunlular ve Osmanlılar ile mücadele verdiler. Bu yazıda önce Timurlu, daha sonra Kara-Koyunlu son olarak da Ak-Koyunlu Devleti’ne hizmet etmiş olan münşî ve tarihçi Ebû Bekr-i Tihrânî’nin Kitâb-ı Diyârbekriyye adlı eserinde Ak-Koyunluların Çoruh Vadisi hâkimiyeti için verdikleri mücadele ele alınmaktadır.

Keywords

Çoruh Vadisi, İspir, Trabzon, Ak-Koyunlular, Komnenos Hanedanı.

According to the Kitâb-i Diyârbekriyye the Aq-Qoyunlu Domination in Çoruh Valley

Abstract

Aq-Qoyunlus who belong to Bayındır tribe of Üçok section, is one of the Turkoman tribes came to Middle Asia with the Mongol invasion. Aq-Qoyunlus, whose name is mentioned with Qara-Qoyunlus in eastern Anatolia, first settled to Çoruh Valley of Anatolia in the period of stagnation and fall of the Ilkhanid State established by Mongols in Azerbaijan Iran and Anatolia. First they entered into rivalry with Komnenos Dynasty then with Qara-Qoyunlus for the domination of Erzurum in this area. After becoming dependent on Timurids who took the control of Iran Azerbaijan and Iraq region, Aq-Qoyunlus became superior to Qara-Qoyunlus and dominated the Diyarı Bekr region. After the retreat of Timurids from Eastern Anatolia, Azerbaijan and Iran, Aq-Qoyunlus who became dependent on Qara-Qoyunlus, dominated the mentioned regions after the year of 872/1467. They struggled with Komnenos Dynasty, Qara-Qoyunlus and Ottomans for the control of Çoruh Valley where they settled first in Anatolia. The Struggle of Aq-Qoyunlus for the domination of Coruh Valley in "Kitab-ı Diyarbekiriyye", a book written by scribe and historian Ebû Bekr-i Tihrânî who served to Timurids then Qara-Qoyunlus and then Aq-Qoyunlus states, is discussed in this article.

Keywords

Çoruh Valley, İspir, Trabzon, Aq-Qoyunlus, Komnenos Dynasty

References

• Aka, İsmail (2001), İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Kara Koyunlular Devri), Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1990), “Diyarbakır’da Akkoyunlu Hâkimiyeti”, TK, XXVIII/325, 296-303.
• ______ (2002), “Selçuklu Sonrası Orta Doğu’da Türk Varlığı”, Türkler, VI, içinde (839-860), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• ______ (1989), “Şahruh’un Kara-Koyunlular Üzerine Seferleri”, TİD, IV,1-20.
• ______ (1984), “Timur’un Ölümünden Sonra Doğu Anadolu, Âzerbaycan ve Irâk-ı Acem’de Hâkimiyet Mücâdeleleri”, TKA, XXII /1-2, 49-66
• ______ (1976), “Timur’un Ölümünden Sonra Güney- İran’da Hâkimiyet Mücadeleleri”, Atsız Armağanı, içinde (3-15), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ______ (1974), “Timur’un Ölümünden Sonraki Hâkimiyet Mücadelelerine Kısa Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Cumhuriyetin 50. Yıldönümünü Anma Kitabı, Ankara, 383-390.
• Akkoyunlu, Dilaver (1992), Akkoyunlular ve Bayburt “Snorya Tarihi”, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Aksüt, Ali Kemali (1932), Erzincan Tarihî, Coğrafî, İçtimaî, Etnoğrafî, İdarî, İhsaî Tetkikat Tecrübesi, İstanbul: Resimli Ay Matbaası Ticaret Limited Şirketi.
• Alan, Hayrunnisa (2007), Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular (1360-1506), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Allouche, Adel (2001), Osmanlı - Safevi İlişkileri Kökenleri ve Gelişimi, (trc. Ahmed Emin Dağ), İstanbul: Anka Yayınları.
• Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), (2000), (nşr. Necdet Öztürk), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.
• Aşan, Muhammet Beşir (1999), “Bazı Anadolu Türk Beyliklerinin Trabzon ile Olan İlişkileri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, (Trabzon 6-8 Kasım 1998), içinde (123-129), Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• Âşk Paşazâde Derviş Ahmed Âşıkî (2013), Âşıkpaşazâde Tarihi [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], (nşr. Necdet Öztürk), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Barbaro, Jasaphat (2015), Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, (trc. - not. Tufan Gündüz), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Baştav, Şerif (20152), Bizans İmparatorluğu Tarihi: Son Devir (1261-1461), Osmanlı Türk-Bizans Münasebetleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Baykal, Bekir Sıtkı (1966), “Fatih Sultan Mehmet - Uzun Hasan Rekabetinde Trabzon Meselesi”, TAD, II/2-3, 67-81.
• ______ (1957) “Uzun Hasan’ın Osmanlılara Karşı Katî Mücadeleye Hazırlıkları ve Osmanlı-Akkoyunlu Harbinin Başlaması”, Belleten, XXI/82, 261-284.
• Berdzenişvili, Nikoloz & Canaşia, Simon (Cavahişvili İvane) (20002), Gürcüstan Tarihi (Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar), (trc. Hayri Hayrioğlu), İstanbul: Sorun Yayınları.
• Beygu, Abdürrahim Şerif (1936), Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, İstanbul: Bozkurt Basımevi.
• Beysanoğlu, Şevket (1996), Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi, II –Akkoyunlular’dan Cumhuriyete Kadar, Diyarbakır: Diyarbakır Belediyesi Yayınları.
• Bilgin, Mehmet (20073), Doğu Karadeniz Tarih - Kültür - İnsan, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bryer, Anthony A. M. & Winfield, David (1985), The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, I, Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
• Bryer, Anthony A. M. (2014), “Rumlar ve Türkmenler: Karadeniz İstisnası”, (trc. M. Sibel Dinçel – Murat Keçiş), KİD, 8/16, 177-232.
• Clavijo, Ruy Gonzales de (2007), Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat, (trc. Ömer Rıza Doğrul), İstanbul: Kesit Yayınları.
• Çetin, Altan (2007), “Yahya Kazvinî’nin Lubb etTevârih’inde Akkoyunlularla Alâkalı Bilgiler”, Belleten, LXXI/260, 53-64.
• Çetin, Halil (2012), Timur’un Anadolu Seferi ve Ankara Savaşı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Demir, Necati, (2007), Hacıemiroğulları Beyliği, İstanbul: Neden Kitap Yayınevi.
• Doğru, Nihat (2014), Kıpçak Atabegleri (Sa Atabago): Yukarı Kür - Çoruh Boylarının Türkleşmesinden Günümüze, İzmir.
• Eğilmez, Savaş (2010), Erzurum: Kuruluşundan Osmanlı Fethine Kadar, İstanbul: Erzurum Büyük Şehir Belediyesi Yayını.
• Erdem, İlhan & Paydaş, Kâzım (2007), Ak-Koyunlu Devleti Tarihi (Siyaset, Teşkilat ve Kültür), Ankara: Birleşik Yayınları.
• Erdem, İlhan & Uyar, Mustafa (2002a), “Akkoyunlular - Akkoyunlularn Tarih Sahnesine Çıkışı”, Türkler, VI, içinde (873-881), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• ______ (2002b), “Karakoyunlular: Tarih Sahnesine Çıkışları ve Kökenleri”, Türkler, VI, içinde (861-868), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Erdem, İlhan (1990), “Ak-Koyunlu Devletinin Kurucusu Kara-Yülük Osman Bey’in Hayatı ve Faaliyetleri (?-1435)”, DTCFD, XXXIV/1-2, 99-108.
• ______ (1990-1991),,“Akkoyunlu Ordusunu Oluşturan İnsan Unsurları”, TAD, XV/26, 85-92.
• ______ (2002), “Osman Bey’in Ölümünden Uzun Hasan Padişaha Ali Bey Sultan Hamza, Cihangir Mirza Döneminde Akkoyunlular”, TAD, XX/32, 103-132.
• ______ (2005), “Otlukeli Sonrası Ak-Koyunlular”, OTAM, XVII, 263-277.
• Erdûş, Muhammed Hüseyin Emîr (1381), Uzun Hasan Akkoyunlu ve Siyasethay-ı Şarki-Garbi: Münasebat-ı İran ve Osmanî der Devre-i Uzun Hasan Akkoyunlu, (nşr. Muhammed Takî İmâmî Hoyî), Tehran: İntişarat-ı Bersât.
• Erşahin, Seyfettin (2002a), Akkoyunlular: Siyasal, Kültürel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, Ankara.
• ______ (2002b), “Türk Hakimiyet Tecrübesine XV. Yüzyıldan Bir Örnek: Akkoyunlu Hakimiyet Anlayışı ve Yönetim Yapısı”, Türkler, VII, içinde (200-211), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Erzi, Adnan Sadık (1954), “Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar I. Kitab-ı Dede Korkut Hakkında Notlar”, Belleten, XVIII/70, 179-221.
• Esterâbâdî, Aziz b. Erdeşir-i Esterâbadî (2014), Bezm u Rezm (Eğlence ve Savaş), (trc. Mürsel Öztürk), Ankara: TTK Yayınları.
• Fallmerayer, Jakob Philiph (2011), Trabzon İmparatorluğunun Tarihi, (trc. Ahmet Cevat Eren, nşr. Celalettin Yavuz - İsmail Hacıfettahoğlu, not. İbrahim Tellioğlu), Ankara: TTK Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âlî (1600), (2003), Künhü’lAhbâr, II - Fâtih Sultân Mehmed Devri: 1451-1481, (nşr. M. Hüdai Şentürk), Ankara: TTK Yayınları.
• Gökbilgin, M. Tayip (1951), “XVI. Asır Başlarında Osmanlı Devleti Hizmetindeki Akkoyunlu Ümerası”, TM, IX, 35-46.
• Gül, Muammer (2002), “XIII-XV. Yüzyıllarda Anadolu Türkleri ile Trabzon Rum Devleti Arasındaki İlişkiler: Trabzon ve Çevresinin Fethi”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, (Trabzon 3-5 Mayıs 2001), I, (nşr. Mithat Kenan Arslan - Hikmet Öksüz), içinde (59-70), Trabzon: Trabzon Belediyesi Yayınları.
• ______ (2010), Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu (Tarihî Arka Plan ve XIII-XIV. Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Gündüz, Tufan (2007), Anadolu’da Türkmen Aşiretleri (Bozulus Türkmenleri 1540-1640), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Gürbüz, Osman (2004), Anadolu Selçukluları Döneminde Erzurum (1202-1318), Ankara: Aktif Yayınevi. Hadîdî, (20152) Hadîdî Tarihi [Manzum Osmanlı Tarihi] (1285-1523), (nşr. Necdet Öztürk), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hahanov, A. (2004), Panaret’in Trabzon Tarihi, (trc. Enver Uzun), Trabzon: Kişisel Yayınlar.
• Hasan-ı Rumlu (2006), Ahsenü’t-Tevârîh, (trc. Mürsel Öztürk), Ankara: TTK Yayınları.
• Hinz, Walther (19922), Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi, (trc. Tevfik Bıyıklıoğlu), Ankara: TTK Yayınları.
• Hüseynî, Ca’ferî b. Muhammed (2011), Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk), (trc. İsmail Aka), Ankara: TTK Yayınları. İbn Battûta (20132), İbn Battûta Seyahatnamesi, (trc. A. Sait Aykut), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İbni Arabşah, Ahmed b. Muhammed (2012), Acâibu’l-Makdûr fî Nevâib-i Tîmûr (Bozkırdan Gelen Bela), (trc. D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
• İbn-i Kemâl, Kemâl Paşa-zâde Şemseddîn Ahmed (940/1534), (19912), Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter (Tenkildi Transkripsiyon), (nşr. Şerafettin Turan), Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1997), Tevârih-i Âl-i Osman, VIII. Defter (Transkripsiyon), (nşr. Ahmet Uğur), Ankara: TTK Yayınları.
• İdris-i Bitlisî (2013), Heşt Behişt, VII. Ketîbe: Fatih Sultan Mehmed Devri, 1451 - 1481, (trc. Muhammed İbrahim Yıldırım), Ankara: TTK Yayınları.
• İlhan, Şahin (1999), “Osmanlı-Akkoyunlu Nüfuz Mücadelesinde Trabzon”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, (Trabzon 6-8 Kasım 1998), içinde (153-157), Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• İnan, Kenan (1999), “Trabzon’un Fethi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, (Trabzon 6-8 Kasım 1998), içinde (141-151), Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• İnbaşı, Mehmet (20082), Osmanlı İdaresinde Tortum Sancağı (1549-1650), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Karadeniz, Hasan Basri (2011), Osmanlılar ile Anadolu Beylikleri Arasında Psikolojik Mücadele, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Karamanlı, Nizamettin, M. (1996), “Gürcistan (Tarih)”, DİA, 14, 311-313.
• Keçiş, Murat (2013), Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler (1204-1404), Ankara: TTK Yayınları.
• Kemâl (2001), Selâtîn-Nâme (1299-1490), (nşr. Necdet Öztürk), Ankara: TTK Yayınları.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1953), Kars Tarihi, I, (Tunç Çağları’ndan Osmanlı İmparatorluğuna Değin ve Ekleme 1534-1921 Yılları Kronolojisi), İstanbul: Işıl Matbaası.
• ______ (1970), Milli Tarih ve Edebiyatımızda 27 Asırlık Türklük Bölgesi İspir, (nşr. Ahmet Polat), Erzurum: Hürsöz Gazetesi Yayını.
• ______ (1967), “1461 Turabuzon Fethi Sırasında Fatih Sultan Mehmed’in Yaya Aştığı Bulgar Dağı Neresidir?”, VI. TTKNG, (Ankara 20-26 Ekim 1961), içinde (322-328), Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1986), “Millî Destanlarımızdan Dede-Korkut Oğuznâmeleri’nin Tarih Belgesi Bakımından Değerleri (Armenya/Yukarı-Eller Tarihinin İçyüzü)”, Belleten, L/198, 915-928
• ______ (1992), Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar İlk - Kıpçaklar (M. Ö. VIII. - M. S. VI. yy.) ve Son - Kıpçaklar (1118-1195) ile Ortodoks-Kıpçak Atabekler Hükümeti (1267-1578) (Ahıska / Çıldır Eyaleti Tarihi’nden), Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1998), Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), Ankara: TTK Yayınları.
• Kızılbaşlar Tarihi (2015), -Tarih-i Kızılbaşan-, (trc. - not. Tufan Gündüz), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Konukçu, Enver (1992), Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara: Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayını, Yüksek Öğretim Kurulu Matbaası.
• ______ (1992), “Cihanşah”, DİA, 7, 536.
• ______ (1993), Kara ve Akkoyunluların Yurdunda, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• ______ (1994), “Clavijo’nun Doğu Anadolu Yolculuğu”, XI. Türk Tarih Kongresi, (Ankara 5-9 Eylül 1990), içinde (796-803), Ankara. TTK Yayınları.
• ______ (1999), “Karakoyunluların Avnik Kalesi”, Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı, 37-42.
• ______ (2002), “Trabzon Valisi Şehzade Selim’in Akkoyunlu Ülkesindeki Faaliyetleri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, (Trabzon 3-5 Mayıs 2001, ), I, (nşr. Mithat Kenan Arslan - Hikmet Öksüz), içinde (91-98), Trabzon: Trabzon Belediyesi Yayınları.
• Köse, Abdullah (1991), İspir ve Çevresinin Bölgesel Coğrafya Etüdü, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Küçük, Cevdet (1995), “Erzurum”, DİA, 11, 321-329.
• Lengerûdî, Rızâ Rızâzâde-i 1993, “Ebû Bekr-i Tihrânî”, DMBİ, V, 256-258.
• Mehmetov, İsmail Muhammetoğlu (2009), Türk Kafkası’nda Siyasi ve Etnik Yapı: Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, (ek. - not. - tsh. - nşr. Ekber N. Necef - Şamil Necefov), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Memmedov, Süleyman (2002), “Karakoyunlular ve Batı Azerbaycan”, Türkler, VI, içinde (869-872), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Miller, William (2007), Son Trabzon İmparatorluğu (1204-1461), (trc. Nurettin Süleymengil), İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Minorsky, Vladimir Fedorovich & Tekindağ, M. C. Şehabeddin (1970), “Karakoyunlu Cihan Şah ve Şiirleri”, (trc. Mine Erol), SAD, II, 153-180.
• ______ (1997), “Uzun Hasan”, İA, XIII, 91-96.
• ______ (1998), “Akkoyunlular ve Toprak Reformları”, (trc. Cüneyt Kanat), Belleten, LXII/235, 863-880.
• Mîrca’ferî, Hüseyin (139010), Târîh-i Tehevvülât Siyâsî, İctimâ‘î, İktisâdî ve Ferhengî İrân Der Devrei Tîmûriyân ve Türkmânân, İntişârât-i Dânişgâh-i İsfahân, Tehrân.
• Miroğlu, İsmet (1990), Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1975), XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı, İstanbul: Anadolu Yakası Bayburt Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları.
• ______ (1992), “Bayburt”, DİA, 5, 225-228.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah (1113/1702), (20142), Câmiü’d-Düvel (1299-1481): Osmanlı Devletin Kuruluş Tarihi, (nşr. - not. Ahmet Ağırakça), İstanbul: Akdem Yayınları.
• Nəcəfli, Tofiq Hümmətoğlu, (2000), Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu Dövlətlərinin Tarixi Müasir Türk Tarixşünaslığında, Bakı: Çaşıoğlu Nəşriyatı.
• Neşrî, Mevlânâ Mehmed (927/1520), (2013), Kitâb-ı Cihânnümâ Yani Târîh-i Evlâd-ı Oğûz Hân ve Mülûki Selçûkî Rûmîyye ve Selâtîn-i Âl-i Osmân, (nşr. Necdet Öztürk), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Paydaş, Kâzım (2004), “Akkoyunlu Ahmed Bey ve O’nun Osmanlı İdari Sistemini Akkoyunlular Devletinde Uygulama Cabası”, TAD, XXIII/36, 205-212.
• ______ (2006a), “Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenlerin Gürcistan’a Yaptıkları Seferler”, TİD, XXI/2, 177-196
• ______ (2006b), “Moğol ve Türk-İslâm Devletlerinde Suyurgal Uygulaması”, Bilig, 39, 195-281.
• Schiltberger, Johannes (19973), Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), (trc. Turgut Akpınar), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sümer, Faruk (1953), “Bayındır, Peçenek ve Yüreğirler”, DTCFD, XI/2-3-4, 317-344.
• ______ (1984), Kara Koyunlular Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar, I, Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1986), “Ak Koyunlular”, TDA, 40, 1-38.
• ______ (1989), “Akkoyunlular”, DİA, 2, 270-274.
• ______ (1992), “Bayındır”, DİA, 5, 245-246.
• ______ (1997a), “Kara-Koyunlular”, İA, VI, 292-305.
• ______ (1997b), “Tuğrul-Şah (Mugiseddin Tuğrul-Şah)”, İA, XII/II, 41-44.
• ______ (1998), Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1999), Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• ______ (2001), “Karakoyunlular”, DİA, 24, 434-438.
• ______ (2002), “Kitâb-ı Diyarbekriyye”, DİA, 26, 75.
• Şâmî, Nizâmüddîn (1987), Zafernâme, (trc. Necati Lugal), Ankara: TTK Yayınları.
• Tansel, Selahattin (1999), Fatih Sultan Mehmet’in Siyasi ve Askeri Faaliyetleri, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Tarkan, M. Tevfik (1973), Orta ve Aşağı Çoruh Havzası Beşeri ve İktisadi Coğrafya Bakımından Bir Bölge Araştırması, Ankara: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Taşcı, Kemal (2008), İspir ve Çevresinin Ortaçağ Tarihi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
• Tekindağ, M. C. Şehabeddin (1997), “Trabzon”, İA, XII/I, 455-477.
• Tellioğlu, İbrahim (2004), Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Trabzon: Serander Yayınları.
• ______ (2009), Komnenosların Karadeniz Hâkimiyeti Trabzon Rum Devleti (1204-1461), Trabzon: Serander Yayınları.
• ______ (2015a), “Doğu Karadeniz Bölgesindeki Komnenos Hakimiyeti (1204-1461) ve Türkler”, Haz. V. Usta, Tarih Boyunca Karadeniz, içinde (105-127), Trabzon: Serander Yayınları, 2015.
• ______ (2015b), “Panaretos Kroniğinde Türkler”, (Haz. V. Usta), Tarih Boyunca Karadeniz, içinde (129-142), Trabzon: Serander Yayınları.
• ______ (2015c), “XI-XV. Yüzyıllarda Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Türkmenler”, (Haz. V. Usta), Tarih Boyunca Karadeniz, içinde (171-201), Trabzon: Serander Yayınları.
• ______ (2015d), “Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Türk Yurdu Haline Gelmesi Hakkında Bir Değerlendirme”, (Haz. Veysel Usta), Tarih Boyunca Karadeniz, içinde (203-217), Trabzon: Serander Yayınları.
• Tıraş, Mehmet (1994), Bölgesel Coğrafya Açısından Bir Araştırma, Yusufeli ve Yakın Çevresinin Coğrafî Etüdü, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Tihrânî, Ebû Bekr-i Tihrânî el-İsfahânî (19932), Kitâb-i Diyârbakriyya, Ak-Koyunlular Tarihi, I-II, (nşr. Necati Lugal - Faruk Sümer, not. Faruk Sümer), Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1999), Kitab-ı Diyarbekriyya: Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Çağatay Dönemleri Tarihi, (trc. Mehmet Demirdağ), İstanbul: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• ______ (20011). Kitab-ı Diyarbekriyye, (trc. Mürsel Öztürk), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ______ (1998), Kitab-ı Diyarbeki-riyye, (trc. Rahile Şükürova), Bakı: Azerbaycan Ruspublikası İlimler Akademisi Arkeolokiya ve Etnografiya İnstitutu Yayını. Turan, Osman (20047), Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ______ (1997), “Bayburt”, İA, II, 365-367.
• Turan, Şerafettin (1967), “Fâtih Mehmet-Uzun Hasan Mücadelesi ve Venedik”, TAD, III/4-5, 63-138.
• Tursun Bey (1977), Târîh-i Ebü’l-Feth, nşr. A. Mertol Tulum, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1968), “Sivas ve Kayseri Hükümdarı Kadı Burhaneddin Ahmed”, Belleten, XXXII/126, 191-245.
• ______ (1988), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara: TTK Yayınları.
• ______ (1998), Osmanlı Tarihi II - İstanbul’un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar, Ankara: TTK Yayınları.
• Varlık, Mustafa Çetin (1989), “Ak Koyunlular”, DGBİT, VIII, içinde (407-440), İstanbul: Çağ Yayınları.
• ______ (1989), “Kara Koyunlular”, DGBİT, VIII, içinde (441-428), İstanbul: Çağ Yayınları.
• Vryonis, Speros (1971), The Decline of Medival Hellenism in Asia Minor and the Process of Ismamızation from the Eleventh through the Fifteenth Centruy, Berkeley - Los Angeles – London: University of California Press.
• Woods, John E. (1993), 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular Aşiret, Konfederasyon, İmparatorluk, 15. Yüzyıl Türk - İran Siyaseti Üzerine Bir İnceleme, (trc. Sibel Özbudun, Ek Yazılar: Metim Sözen - Necdet Sakaoğlu), İstanbul: Milliyet Yayınları.
• ______ (1991), “Akkoyunlu Devletini Meydana Getiren Aşiretler”, (trc. İlhan Erdem), TİD, VI, 243-265.
• Yazıcı, Tahsin (1956), “Kitâb-i Diyarbakriyye’ye Göre Akkoyunlu Hükümdarlarının Şeceresi”, KaraÂmid, I, 257-265.
• Yezdî, Şerefüddin Ali (2013), Emîr Timur (Zafernâme), (trc. D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Yinanç, Mükrimin Halil (1997a), “Ak Koyunlular”, İA, I, 251-270.
• ______ (1997b), “Cihan-Şah (Muzaffereddin Cihan-Şah), İA, III, 173-189.
• ______ (1997c), “Cüneyd (Cüneyd b. İbrahim), İA, III, 242-245.
• ______ (1997d),“Diyarbekir (Diyarbekir Şehir ve Bölgesindeki Vuku’atın Tarihi)”, İA, III, 605-626.
• ______ (1997e), “Erzurum”, İA, IV, 345-353.
• Yücel, M. Yaşar (1970), Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• ______ (1971), “XIV-XV. Yüzyıllar Türkiye Tarihi Hakkında Araştırmalar, I. Mutahharten ve Erzincan Emirliği”, Belleten, XXXV/140, 665-719.
• ______ (1973), “XIV-XV. Yüzyıllar Türkiye Tarihi Hakkında Araştırmalar, II. Türkiye ve Yakın- Doğu Üzerinde 1393/94 Timur Tehlikesi”, Belleten, XXXVII/146, 159-190.
• ______ (1976), “Timur Tarihi Hakkında Araştırmalar, I. Timur’un Türkiye ve Yakın-Doğu ile İlişkilerine Dair Gözlemler (1394-1400)”, Belleten, XL/158, 249-285.
• ______ (1978), “Timur Tarihine Dair Araştırmalar, II. Timur’un Türkiye ve Yakın-Doğu ile İlişkilerine Dair Genel Gözlemler (1400-1402)”, Belleten, XLII/166, 239-399.
• ______ (1980), Timur’un Dış Politikasında Türkiye ve Yakın-Doğu (1393-1402), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• ______ (1982), Mutahharten ve Erzincan Emîrliği, Ankara: Anakara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• ______ (1985), “Fatih’in Trabzon’u Fethi Öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu İlişkileri”, Belleten, XLIX/194, 287-311.
• ______ (1989), Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402), Ankara: TTK.
• ______ (1991), Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, II - Eretna Devleti - Kadı Burhaneddin ve Devleti - Mutahharten ve Erzincan Emirliği, Ankara: TTK Yayınları