HAMZA-NÂMELERDE ALP/ALPEREN TİPİ: HAMZAZÂDE RÜSTEM ÖRNEĞİ

Year 2022, Volume: 5 Issue: 1, 21 - 36, 31.07.2022

Reyhan Çorak

Abstract

Toplumların varlıklarını sürdürebilmeleri için mensup bulundukları kültürel değerlerin farkında olmaları ve onları besleyerek zenginleştirmeleri gerekmektedir. Gelecek nesle bir fikrin, bir düşüncenin veya ahlakî bir değerin, doğal bir biçimde, yerleştirilebilmesi ancak onun hissiyatına hitap edecek bir hikâye kahramanıyla veya bu kahramanın bir “tip”e dönüştürülmesiyle mümkün olmaktadır. Anadolu’da ilk dönemlerden itibaren üretilen eserler toplumun eğitilmesine yardımcı olmak maksadıyla yazılmıştır. Bu metinler sayesinde ihtiyaç duyulan davranış kalıpları, önce hikâye kahramanları üzerinden halka aktarılmış sonra sözlü veya yazılı anlatım vasıtasıyla nesilden nesle devredilmiştir. Bahse konu olan Hamza-nâmeler bu minvalde değerlendirildiğinde başta “Hamza” karakteri olmak üzere onun yakın çevresinde bulunan diğer kahramanların hepsi müslüman, gayretli, bilinçli ve şahsiyetli birer alperen/mücahit tipidir. İlk bakışta Hz. Hamza’nın menkıbevî hayatı etrafında teşekkül etmiş gibi görünen hikâyeler, zaman zaman kudretli bir hükümdar olan bir başka Hamza’nın maceraları ile karışmış durumdadır. Dinleyici/okuyucu için hikâyelerin Hz. Hamza’nın gerçek hayatıyla doğrudan ilgili olup olmaması mühim değildir. Temiz bir soydan gelmesi, Hz. Peygamberle kan bağının bulunması, her türlü savaş taktiğini bilip usulüne göre uygulaması, her zaman örnek alınması gereken bir şahsiyet olması ve bütün bu hususiyetlerin dinleyici/okuyucu tarafından önceden biliniyor olması “Hamza”nın kahraman olması bakımından yeterlidir. Hikâyelerde Hamza’nın oğlu olarak tanıtılan Rüstem, olağanüstü kuvvetli, en az babası kadar yiğit bir şahsiyettir ve Hamza için kastedilen her şey onun için de geçerlidir. Rüstem, Hz. Hamza’nın oğlu kabul edildiği bölümlerde onun bütün karakter özelliklerini şahsiyetinde toplarken, kurguya göre zaman zaman Şehnâme kahramanı Zal’ın oğlu Rüstem’in tavrıyla da hareket edebilmektedir.
Bu çalışmada Süleymaniye Kütüphanesi Pertevniyal Kitapları, Nu. TY 0812/4’te kayıtlı bulunan Hamza-nâmelerin 17, 18 ve 19. cildinden hareketle “Rüstem” karakterinin “alp/alperen” tipi olması üzerinden bir inceleme yapılmıştır. Alp/alperen tipinin, Türk edebiyatında ilk defa Âşık Paşa (ö.1333) tarafından tasnif edilmesi münasebetiyle Rüstem, bu tasnif zemininde değerlendirilmiştir.

Keywords

Hamza-nâme, Hamza, Rüstem, Tip, Alp/Alperen Tipi

References

• ALBAYRAK, Nurettin, “Hamzanâme”, C. 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, s. 517. BARS, Mehmet Emin, “Alp Tipi Kavramı Çerçevesinde Manas”, Tarih Okulu Dergisi, S.17, 2014, s.345-357.
• ÇOBANOĞLU, Özkul, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Akçağ Yayınları, Ankara 2007.
• ÇORAK, Reyhan, Hamzaname-Sahipkıran ve Hamzazade Rüstem’in Maceraları, Ketebe Yayınları, İstanbul 2018.
• ÇORAK, Reyhan-Çakmak, Saime, Hamzanâme-Hamzazâde Rüstem ile Said Nebire’nin Maceraları, Ketebe Yayınları, İstanbul 2018.
• ÇORAK, Reyhan-Başgöze, Feyza, Hamzazâde Rüstem’in Cenk ü Cidali, Ketebe Yayınları, İstanbul 2021.
• ÇORAK, Reyhan, “Hamza-nâmelerde Cihad ve Cihad Ahlâkı”, İslâmî İlimler Dergisi-Türk İslam Edebiyatı Özel Sayısı, C.14, S.2, TDV Yayınları, Ankara 2019, 99-115.
• JUNG, C.G., The Archetypes And The Collective Unconscious. Pantheon Books, New York 1969.
• HAMZA-NÂME, Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal Kitapları, TY 0812/4, İstanbul, s.81b-356a.
• KANAR, Mehmet, Firdevsî-Şahnâme, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2009.
• KAPLAN, Mehmet, Tip Tahlilleri, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 3, Dergâh Yayınları, İstanbul 1991.
• KAPLAN, Mehmet, Türk Destanı’nda Alp Tipi, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 1, Dergâh Yayınları, İstanbul 2004.
• KERMAN, Zeynep, “Mehmet Kaplan”, C.24, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001, s. 350.
• KÖPRÜLÜ, Orhan F., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• KURTÇU, Nuran, Hamza-nâme (16. cild) Kahramanlarının Türk Destan Edebiyatındaki Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 2006.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı (13. Yüzyıl Sonlarına Kadar), Başbakanlık Basımevi, Ankara 1982.
• PALA, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul 2010.
• TALLİS, F.R., Hidden Minds: A History of The Unconscious, Simon and Schuster, New York 2011.
• TÖKEL, Dursun Ali, Divan Şiirinde Şahıslar Mitolojisi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016.
• YELTEN, Muhammed, “Hamza-nâme’nin Yeni Ciltleri ve Okunma Mekanları” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C.8, S.9, 2013, s. 151-165.
• YAVUZ, Kemal, Âşık Paşa - Garib-nâme 1/1, 1/2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000.