Medrese Geleneğinde Kelâm İlminin Meşrûiyeti Sorunu

Yıl 2016, Cilt: 3 Sayı: 2, 7 - 36, 23.12.2016

Osman Demirci

Öz

Bu makalede Kelâmın bir ilmî disiplin olarak İslâm eğitiminin bir parçası olabilme süreci

incelenmektedir. Kelâm karşıtı bir pozisyon alan Ashâbü’l-Hadis, mutasavvıflar ve İslâm

filozoflarının bütün karşı hamlelerine rağmen Kelâm, İslâm eğitim müesseselerinin zirvesi

olan medrese müfredatına girmiştir. Bunda en büyük katkısı olan yöneticiler Selçuklular’da

Vezir Nizâmülmülk, Osmanlılar’da Fatih Sultan Mehmed’dir. Nizâmülmülk, Eş’arîliği

Nizâmiye medreselerine Hanbelîler’in ve Ashabü’l-Hadisin muhalefetine rağmen dolaylı

da olsa sokmuş, Fatih de bir kânunnâme ile Kelâmı medrese müfredatına kesin olarak

dâhil etmiştir. Böylece Kelâm en alt düzey medreselerde dahi bir ders olarak okutulmak

zorundadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Medrese, Osmanlı, Meşrûiyet, Müfredat, Eğitim

Kaynakça

• Adanalı, A. Hadi, Kelâm: “İslâm Toplumunun Rasyonelleşme Süreci”, İslâmiyât, 9 (2006), sy. 1,2,3,4,
• Ahmed b. Hanbel, er-Redd ‘ale’z-Zenâdika ve’l-Cehmiyye, İbn Teymiyye’nin şerhleriyle birlikte tah. ve nşr. Değşu b. Şebîb b. Fenis el-Acmî, Birinci Baskı, (Kuveyt: Gıras Yayınları, 2005).
• Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir, 40, haz. Cavid Baysun, (Ankara: TTK. Yayınları, 1991).
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri, IV/I, (İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1992).
• Akgündüz, Hasan, Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi, (İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997).
• Akgündüz, Murat, “Osmanlı Dönemi Urfa Medreseleri ve TedrisatHayatı”, İslâm, Sanat, Tarih, Edebiyat ve Mûsikî Dergisi, (İSTEM), Yıl: 6, sy. 11, (2008) s. 118.
• Ateş, İbrahim, “Vakıflarda Eğitim Hizmetleri ve Vakıf Öğrenci Yurtları”, Vakıflar Dergisi, 1982/14, 29-43.
• Baltacı, Cahid, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. (İstanbul: İFAV, 2005), c. II, s. 585.
• Birışık, Abdülhamit, “Medrese”, DİA, XXVIII, 334.
• Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri (Haz. Mustafa Tatcı-Cemâl Kurnaz), c. I-II-III, (Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2000).
• Çelebi, İlyas, “Sâhib b. Abbâd”, DİA, XXXV, 513-514.
• Demir, Osman, “el-Menhul’den İlcam’a Gazzâlî’ye Göre Kelâm ilmi ve Kelâmcılar”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sy, 31. (2011/2), s.1- 33.
• Erkol, Ahmet, İbn Rüşd’ün Kelam Eleştirisi, (Ankara: Fecr Yayınları, 207).
• Fârâbî, İlimlerin Sayımı, çev. Ahmet Arslan, (Ankara: Vadi Yayınları, 1999).
• Fazlıoğlu, Şükran, “Manzûme Fî Tertîb El-Kutub Fî El-Ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”, Değerler Eğitim Dergisi, c. I, sy. I, (Ocak 2003).
• Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şakaik fi Hakk-ı Ehli’l-Hakaik, neşre haz. Abdulkadir Özcan, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989).
• Gazzâlî, el-Mustasfa Min İlmi’l-Usûl, (Beyrut, 1325).
• Gazzâlî, İhyâu ulûmi’d-din, Ebü’l-Fazl Ziyâüddin Abdürrahîm b. Hüseyin el-Irâkî’nin el-İmlâ’ an işkâlâti’l-İhyâ’ı ile birlikte; 4. Baskı, (Beyrut: Dâru’l-Hayr, 1997).
• Gazzâlî, İktisad fi’l-itikad, notlandırarak haz. İbrahim Agâh Çubukçu- Hüseyin Atay, (Ankara, 1962).
• Gazzâlî, “el-Munkız mine’d-dalâl”, haz. ve şerh eden: Abdulhalimb Mahmud; Türkçe’ye tercüme eden: Salih Uçan, (İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1997).
• Gazzâlî, İtikad’da Orta Yol, çev. Kemal ışık, (Ankara: AÜİFY. 1971). Herevî Abdullah b. Muhammed Ali el-Ensârî, Zemmü’l-Kelâm, tah. Semih Dağim, Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1994.
• Herîdî, Ahmed Abdulmecid, “Veliyyüddin Cârullah ve Bernâmec-i Kırâetühü”, Annales İslamologiques, Tome, (Kahire, 1980), XVI, 35-36.
• Hezerfan Hüseyin Efendi, Telhisu’l-Beyan fî Kavânîn-i Âl-i Osman, haz. Sevim İlgürel, (Ankara: TTK. Yayınları, 1998). Hodgson Marshall G. S., İslâm’ın Serüveni, çev. Metin Karabaşoğlu (İstanbul: İz Yayınları, 1995).
• İbn Kudame, er-Reddü ‘ala İbn Akîl, tah. Ahmed Ferid el-Mezîdî,(Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004).
• İbn Kuteybe, Te’vilu muhtelifi’l-Hadis, (Mısır: Mektebetü’l-Külliyâti’l- Beşeriyye, 1386/1966).
• İbn Rüşd, el-Keşf an menahici’l-edille fî Akāidi’l-mille, tah. Muhammed Abid el-Cabirî, (Beyrut: Merkezu Dirasâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 1998).
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Endülüs Menşe’li Bazı Bilim Adamlarının Osmanlı Bilimine Katkıları”, Osmanlılar ve Bilim, 3. Baskı, (İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2007).
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, çev. Ruşen Sezer, 14. Baskı, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009).
• İshak b. Hasan et-Tokadî, Nazmu’l- Ulûm. Süleymâniye Kütüphanesi, Ibnı Mırza, Nu: 40.
• Mehmet Kalaycı, Tarihsel Süreçte Eş’arîlik - Mâturîdîlik İlişkisi, Birinci Basım, (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, Ekim 2013).
• Kiraz, Celil, “Saçaklızade Mehmed Efendi’nin Beyzavi’ye Yönelik Eleştirileri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 15, S. 1, 2006, s. 319-367.
• İzgi, Cevad, “Osmanlı Medreselerinde İlim. c. I-II, (İstanbul: İz Yayınları, 1997).
• Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ehakk, (metin kısmı), yay. haz. Orhan Şaik Gökyay, Süleyman Uludağ, Birinci Basım, (İstanbul: Kabalcı Yayınları, Nisan 2008).
• Kâtip Çelebi, Keşfüz-Zünûn, haz. Şerafettin Yaltkaya, Kilisli Rıfat Bilge,(Ankara: Maarif Matbaası, 1941).
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, II. (İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları, 1997).
• Kütükoğlu, Mübahat, “1869’da Faal İstanbul Medreseleri” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 1977, sy. 7-8.
• Makdisi, George, İslâmın Klasik Çağında ve Hırıstiyan Batı’da Beşerî Bilimler, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, Birinci Baskı, (İstanbul: Klasik Yayınları, 2009).
• Makdisi, George, Din Hukuk Eğitim, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, Birinci Baskı, (İstanbul: Klasik Yayınları, 2007).
• Mecdi Mehmed Efendi, Hedaikü’ş-Şakaik, haz. Abdulkadir Özcan, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989).
• Mustafa Ali, Künhü’l-Ahbar, haz. Hüdayi Şentürk, (Ankara: TTK Yayınları, 2003).
• Nebi Efendizâde, “Kasîde fi’l Kütübi’l Meşhûre fi’l Ulûm” Köprülü Kütüphanesi, III. Kısım, Nu: 720/29, yap. 171b-173a.
• Özdemir, Sema, “Osmanlı Düşünce Tarihinin Teşekkülünde Dâvûd Kayserinin Rolü”, Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim Ve Düşünce Tarihi Sempozyumu (8-10 Mayıs 2014), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları.
• Özervarlı, M. Sait, İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelâmcılara Eleştirisi, (İstanbul: İsam Yayınları, 2008).
• Özyılmaz, Ömer, Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002).
• Saçaklızâde, Tertibü’l-Ulum, tah. Muhammed İsmail es-Seyyid, Birinci Baskı, (Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1988).
• Saçaklızâde, Tertibü’l-Ulum, Süleymâniye Kütüp., Bağdatlı Vehbi Efendi, Nu. 745.
• Saçaklızâde, Tertibü’l-Ulum, çev. Zekeriya Pak, M. Akif Özdoğan, (Ukde Yayınları, 2009).
• Sıddıqı, Jawad, Nizâmiye Medreseleri Ve Eğitim Felsefesi Açısından Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012).
• Şahinalp, Hacer, “Taşköprülüzâde”, Türk İslâm Düşünce Tarihi, Birinci Baskı, (Ankara: Divan Yayınları, 2014), s. 475-494.
• Şeyhoğlu Sadreddin Mustafa, Kenzu’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulema, haz. Kemal Yavuz, (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1991).
• Taşköprîzâde, eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye nşr. Ahmed Suphi Furat, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985).
• Taşköprîzâde, Mevzuatü’l-Ulûm, çev. Taşköprîzâde Mehmed Kemaleddin, I-II, (İstanbul: İkdam Matbaası, 1313). Türker, Ömer, “İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi 3. Dizi, sy. 22, 2011, s. 534- 548
• Yaltkaya, M. Şerafeddin. “Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler”,Tanzimat, (İstanbul: MEB Yayınları, 1940), c. I, s. 250-58
• Yazıcıoğlu, M. Sait, “XV. ve XVI. Yüzyıllardaki Kelâm EğitimininTenkidi”, İslâm Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi, (Ankara: Akçağ Yayınları, 2001).