ES VE US SÖZCÜKLERİNİN TARİHî VE ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNDEKİ KULLANIMLARI

Year 2020, Volume: 6 Issue: 24, 89 - 106, 20.09.2020

Ali Tan Fince Özer

Abstract

Tarihî Türk lehçelerinden günümüze “es” ve “us” sözcükleri, Türk dilinin çeşitli sahalarında kullanımına sıkça rastladığımız sözcüklerdir. Araştırmacılar tarafından bu sözcüklerle ilgili çeşitli bilgiler verilmesine rağmen, iki sözcüğün de aynı anda bütün lehçelerde gösterilip tartışıldığı bağımsız bir çalışma yoktur. Bu çalışmada, iki sözcüğün de tarihî lehçelerden itibaren kullanımı ve anlamsal farklılıkları gösterilmeye çalışılacaktır. Eski Türkçeden günümüze nasıl bir şekil ve anlam değişikliğine uğradığı örnek cümlelerle desteklenecektir.

Keywords

es, us, akıl, köken bilgisi

ES AND US WORDS HISTORICAL AND CONTEMPORARY TURKISH ON USES

Abstract

The historical Turkic dialects “es” end “us” are the words, dating from to present that we frequently encounter in various areas of the Turkish language. Although different pieces of informatıon is provided for these two words by many researchers, there does not exist an independent study in which these two words are analyzed and discussed in all dialects at the some time. In the study, the use of these two words since the hıstorical dialects and the differences in meaning wiil be analyzed. The way they change in form and meaning from old Turkish to the modern wil be supported by examples.

References

• Ahmet Vefik Paşa (2000). Lehçe-i Osmānî (Haz. Recep Toparlı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı Gunya, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Altaylı, S. (2018) Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I-II-III. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Argunşah, M. - Güner, G. (2014). Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Arıkoğlu, E. - Alimova, C. - Askarova, R. - Selçuk, B. K. (2017). Kırgızca - Türkçe Sözlük. Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça - Türkçe Sözlük, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Aşmarin, N. İ. (1929). Çĭvaş Sĭmahîsen Kîneki-Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka-Thesaurus Linguae Tschuwaschorum, C.4, İzdaniye Narodnogo Komissariata po Prosveşçeniyu Çuvaşksoy Avtonomnoy Sovetskoy Sotsialistiçeskoy Respubliki, Çeboksarı.
• Aşmarin, N. İ. (1930). Çĭvaş Sĭmahîsen Kîneki-Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka-Thesaurus Linguae Tschuwaschorum, C. 5, İzdaniye Narodnogo Komissariata po Prosveşçeniyu Çuvaşksoy Avtonomnoy Sovetskoy Sotsialistiçeskoy Respubliki, Çeboksarı.
• Ata, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Türkçe ilk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Giriş-Metin - Notlar - Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ata, A. (1997). Ḳıṣasü’l-Enbiyā (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-1 Ankara.
• Atsız, B. – Türkmen, S. (2004). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lugati’t-Türkiyye, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Aydın, E. (2012). Orhon Yazıtları: Köl Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Köli Çor. Kömen Yayınları, Konya.
• Baskakova, N. A. (1963). Nogaysko-Russkir Slovar, Karaçayevo-Çerkesskiy Nauçno-İssledovatelskiy İnstitut Yazıka, Literaturı i İstoriy, Moskva.
• Baskakova, N. A. (1967). Russko-Karakalpakskiy Slovar (Rusşa-Karakalpakşa Sözdik), Moskova.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi - Türkiye Türkçesi Sözlük, Tablet Yayınevi, Konya.
• Bernardo da Parigi (2015). Söz Kitabı: Türkçe - İtalyanca Sözlük, (Roma 1665), Haz. Yavuz Kartallıoğlu, TDK Yayınları, Ankara.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l-Hadâik Fî Mev‘izati’l-Halâik, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford At The Clarendon Press, London.
• Çavuşoğlu, A. (2009). Muhabbet-nāme - Yusuf Hakiki Baba, Aksaray Belediyesi, Ankara.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın Kısa Sözvarlığı, Kebikeç Yayınları, İstanbul.
• Demir, N. (2004). Danişmend-nâme, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Dilçin, C. (1991). Süheyl ü Nev-Bahâr (İnceleme-Metin-Sözlük) (Mes’ûd bin Ahmed), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Eraslan, K. (1999). Mevlana Sekâki Divanı. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ercilasun, A. B. - Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvānu Lugāti’t-Türk, Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ercilasun, A. B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basım Evi, Ankara.
• Ergin, M. (1991). Dede Korkut Kitabı-II İndeks-Gramer, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ergüzel, M. (1999). Tarîh-i İbn-i Kesir Tercümesi-Şirvanlı Mahmud (IV. Cilt, 2. Kısım), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gölpınarlı, A. (2015). Nedim Divanı, İnkılap Kitapevi, İstanbul.
• Güldaş, A. (1996). Halil-nāme -Abdülvasi Çelebi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
• İnayet, A. (2004). Uygur Destanları-I, Türk Dil Kurumu Yayınları:843, Ankara.
• Kainçin, Ç. (2006). Tuular Baştay Kıygı, Altay Telekey-Mir Altaya Jurnaldıñ Bibliotekazı, Gorno-Altaysk.
• Kanar, M. (2011 ). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
• Kaplan, M. (2008). Hayriyye-i Nâbî, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• Kiremit, M. (1999). Mir’âtü’l-Memâlik, İnceleme-Metin-İndeks (Seydi Ali Reis), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Koç, K. - Bayniyazov, A. - Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Kúnos, D. (1902). Şejx Sulejman Efendi’s Çagataj-Osmanisches Wörterbuch, Budapest.
• Küçük, S. (1994). Bâki Divânı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Muzafarov, R.-Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi - Türkiye Türkçesi- Rusça Sözlük. çev.: Nariman Seyityahya (Seytyagyayev), (Haz. Şerife Özer), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Nadelyev, V. M. - Nasilov, D. M. - Tenişev, E. R. - Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurskih Slovar, Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya, Lelingrad.
• Naskali, E. G. - Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük (N. A. Baskakov ile T. M. Taşçakova’nın Oyrotsko-Russkiy Slovar’ından Genişletilmiş). Türk Dil Kurumu Yayınları: 725, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Naskali, G. E. - Butanayev, V. - İsina, A. - Şahin, E. - Şahin, L. - Koç, A. (2007). Hakasça - Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Nişanyan, S. (2003). Sözlerin Soyağacı- Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Adam Yayınları, İstanbul.
• Ölmez, K. Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Hān Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü), Simurg Yayınları, Ankara.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Paasonen, H. (1950). Çuvaş Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Shaw, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Çev. Fikret Yıldırım, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Sırkaşeva, R. L. T. - Kuçigaşeva, N. A. (2000): Teleüt Ağzı Sözlüğü, (Çev. Şükrü Halûk Akalın - Caştegin Turgunbayev), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Solmaz, A. (2007). Özbek Destanları-3: Ayçınar Destanı, (Anlatan Kadir Rahimov), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Şemseddin Sami (1989). Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Şeyh Süleyman Efendi (h.1297). Luġat-ı Çaġatay ve Türkî-i ‘Osmanî, Cild-i Evvel, İstanbul.
• Tannagaşeva, N. N. Kurpeşko - Akalın, Ş. H. (1995). Şor Sözlüğü. Türkoloji Araştırmaları, Adana.
• Tavkul, U. (2000) Karaçay - Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Simurg Yayınevi, Ankara.
• Toparlı, R. - Argunşah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd (İnceleme, Metin, Çeviri, Dizin, Tıpkıbasım), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
• Toparlı, R. - Vural, H. - Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ünlü, S. (2012-1). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
• Ünlü, S. (2012-2). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
• Üşenmez, E. - Boltabayev, S. - Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe Türkçe Sözlük, Türk Dünyası Vakfı, İstanbul.
• Yurtsever, T. S. - Erdi, S. (2007). Dîvânu Lugāti’t-Türk, Mahmūd el-Kâşgarî. Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.