İSLAM VE MODERN HUKUK EKSENİNDE SAVAŞ ESİRLERİ

Year 2023, Volume: 3 Issue: 2, 473 - 496, 30.10.2023

İsmail Yılmaz

https://doi.org/10.59909/khm.1364434

Abstract

İslam dini barış dinidir. Devletler hukukunda barışın teminatı olarak görülen adalet, mütekabiliyet, ahde vefa, cins, dil, ırk ayrımı yapılmaksızın zayıfa yardım, insan haklarını koruma gibi temel prensipler İslam’ın da benimsediği temel ilkeler arasında yer alır. Savaş ise problemlerin çözümünde en son başvurulacak çaredir. İslam’da savaş, yayılmacılık politikasıyla çıkar sağlama ve sömürme amacıyla değil, dine ve Müslümanlara karşı düşmanca tavırları bertaraf etme, barış ve sulh ortamını tesis etme, bu ortamı bozanlarla mücadele etme, temel hak ve hürriyetleri güvence altına alma gibi amaçlar için meşru kılınmıştır. Hz. Peygamber ve Hulefa-i Raşidin dönemlerinde cereyan eden gazve ve seriyyelerin büyük çoğunluğu savunma amaçlıdır. Ganimet ve toprak elde etmek gibi sadece dünyevi amaçlarla yapılmamıştır. Savaş sırasında, yaşlı, çocuk, kadın, din adamı ve silahsız insanların can güveliği teminat altına alınırken, ibadethanelerin tahrip edilmemesi, malların yağmalanmaması, hatta meyveli ağaçların bile kesilmemesi, gibi kurallarla din, mal ve çevre dokunulmazlığı güvence altına alınmış ve bu kurallar İslam’da savaş hukukunun temelini oluşturmuştur. Elbette savaşların kaçınılmaz olduğu durumlarda bazı sonuçları söz konusu olmaktadır. Bu hususa ilişkin olarak Hz. Peygamberin savaş sonrası, esirlerinin hukuki statüsünü gösteren söz ve uygulamaları bulunmaktadır. Bu bağlamda köle ve savaş esirlerinin hakları kesin çizgilerle belirlenmiş, yönetici ve askerlerin keyfî muamelelerine bırakılmamıştır. Uluslararası savaş hukukunun teşekkülü ise İslam hukukuna göre geç sayılabilecek 19. yüzyıla uzanmaktadır. Savaş sırasında yapılması yasak olan uygulamalar, sivillerin durumu ve savaş esirlerine uygulanacak yaptırımlar detaylı bir şekilde 1949 yılında imzalanan üçüncü Cenevre sözleşmesiyle birlikte gündeme gelmiştir. Bu makalede İslam hukuku ve mer’î hukuka göre savaşta esir alınabilecek kimseler, esirlerin hangi durumda öldürülebileceği veya köleleştirilebileceği, hangi durumda mübadele edileceği veya serbest bırakılabilecekleri gibi hususlar üzerinde durulacak, esirlerin durumu İslam hukuku ve günümüz savaş hukuku arasında karşılaştırma yapılacaktır.

Keywords

İslam Hukuku, Savaş, Esir, Fidye, Köle.

Prisoners of War in Islam and Modern LawAbstract

Abstract

Islam is a religion of peace. Basic principles such as justice, reciprocity, fidelity to covenant, helping the weak without discrimination of sex, language or race, and protecting human rights, which are seen as the guarantee of peace in the law of states, are among the basic principles adopted by Islam. War is the last resort in solving problems. In Islam, war is legitimized not for the purpose of gaining profit and exploitation through a policy of expansionism, but for purposes such as eliminating hostile attitudes towards religion and Muslims, establishing an environment of peace and tranquility, fighting those who disrupt this environment, and securing fundamental rights and freedoms. The vast majority of the ghazwa and seriyyahs that took place during the Prophet's and the Khulafa-i Rashidin periods were for defense purposes. They were not conducted for purely worldly purposes such as acquiring booty and land. While the safety of the lives of the elderly, children, women, clergymen and unarmed people was guaranteed during the war, the inviolability of religion, property and the environment was secured with rules such as not destroying places of worship, not looting property, and not even cutting down fruit-bearing trees, and these rules formed the basis of the law of war in Islam. Of course, when wars are inevitable, there are some consequences. Regarding this issue, the Prophet's words and practices after the war show the legal status of prisoners of war. In this context, the rights of slaves and prisoners of war were strictly defined and not left to the arbitrary treatment of rulers and soldiers. The formation of the international law of war dates back to the 19th century, which can be considered late compared to Islamic law. The practices prohibited during war, the status of civilians and the sanctions to be imposed on prisoners of war came to the agenda in detail with the third Geneva convention signed in 1949. In this article, the issues such as who can be taken prisoner in war according to Islamic law and current law, in which cases prisoners can be killed or enslaved, in which cases they can be exchanged or released will be emphasized, and the situation of prisoners will be compared between Islamic law and contemporary war law.

Keywords

Islamic Law, War, Captive, Ransom, Slave

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybani, el-Müsned, nşr. Şuayb el-Arnavut vd. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 2001.
• Akdemir, Hikmet. “Kur’an ve Sünnetin Kölelerin Hadım Meselesine Yaklaşımı”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/21 (Ocak-Haziran 2009), 29-39.
• Akgündüz, Ahmet. İslam Hukukunda Kölelik-Cariyelik Müessesi ve Osmanlıda Harem, İstanbul: Osmanlı Vakfı Yayınları, 1995.
• Aktan, Hamza. “Hz. Peygamber Döneminde Kölelik Olgusu ve İnsan Özgürlüğüne Kur’ani Yaklaşım”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 59-79.
• Alsan, Zeki Mesut. 1949 Cenevre Sözleşmeleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 7/3 (Mayıs 1950), 37-57.
• Âmir, Abdullaltif. Ahkâmu’l-Esra ve’s-Sebaye fi’l-Hurubi’l-İslamiyye, Kahire: Daru’l Kutubi’l Masrıyye, 1986.
• Apaydın, H. Yunus. “Humus” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 18/365-369, İstanbul: TDV Yayınla-rı, 1995.
• Armağan, Mustafa. “Asr-ı Saadet’te Ordu ve Savaş Stratejisi” (Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Ed. Vecdi Akyüz) İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Aslan, M. Yasin. Savaş Hukukunun Temel Prensipleri, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 79 (Kasım-Aralık, 2008), 235-274.
• Atar, Fahrettin. “Mükatebe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31/530-532, Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Aydın, Mehmet Akif- Hamidullah, Muhammed “Köle-1”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 26/237-246, Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bakkal, Ali. Hz. Peygamber’in Kölelere Verdiği Değer ve İslam’ın Köleliğe Bakışı, Hz. Peygamber ve İnsan Sevgisi Sempozyumu ed. Musa Kazım Yılmaz, Şanlıurfa, by., 2007.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cabir, Futûh’l Buldân, thk. Abdullah Enis Tabbâ’ Ömer Enis Tabbâ’, Beyrut: Müssetü’l Maârif, 1987.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdulkadir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslamiyye ve Istılahatı Fikhiyye Kamusu, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1968.
• Birsin, Mehmet. “İslam Devletler Hukukunda Savaş Esirlerine Uygulanan Yaptırımların Analizi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (Ocak 2012), 163-194.
• Bozkurt, Gülnihal “Eski Hukuk Sistemlerinde Kölelik”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 38/1 (1981), 65-103.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl, el-Câmiu’s-Sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, Kahire: Dâru Tavkı’n-Necât, 2001.
• Çelik, Ekin Ulaş ve Hüseyin Üreten “Eski Batı’da (Hellas) Kölelik”, Anasay Dergisi, 4/12 (2020), 1-17.
• Doğan, Orhan ve Aysel Erdoğan. “19. Yüzyılda Türkistan (Orta Asya) Türk Topluluklarında Kölelik ve Köle Ticareti”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/3 (2016), 971-986.
• Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, Kitabü’l-Emvâl, thk. Muhammed Amâra, Kahire: Daru’s-Selam, 2009.
• Ebû Yusuf Ya’kub b. İbrahim b. Sa’d, Kitabü’l Harâc, thk. Muhammed İbrahim el-Bennâ, Kahire: Daru’s-Selâm, 2017.
• Engin, Nihat. Osmanlı Devleti’nde Kölelik, İstanbul: İFAV Yayınları, 1998. Fendoğlu, Hasan Tahsin. İslam ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Cariyelik, İstanbul; Beyan Yayınları, 1996.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
• Erkal, Mehmet. “Ganimet” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 13/351-354, İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Erşan, Mesut. Çanakkale Muharebelerinde Savaş Hukuk İhlalleri, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 27/73 (Mart 2009), 165-179.
• Fayda, Mustafa. “Fey’” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 12/ 511-513, İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Fayda, Mustafa. Hz. Ömer Döneminde Gayr-ı Müslimler, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları no:463, 1989.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin. Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Cariyelik, İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. Kitabü’l Ayn Müretteben ala Hurufi’l Mu’cem, thk. Abdulhamid Hindâvî, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• Ebû Ya’lâ Muhammed b. Hüseyn b. Muhammed el-Ferrâ’, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, thk. Muhammed Hâmid el-Fâkî, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Hadrâmî, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldun. Kitâbü’l-ʿİber ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men âs̱erahüm min ẕevi’s-sulṭâni’l-ekber (Mukaddime) trc. Halil Ken-dir İstanbul: Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları, ts.
• Hajızada, Mukhtar. Uluslararası İnsancıl Hukukta Sivillerin Korunması, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Hamidullah, Muhammed. Hz. Peygamberin Savaşları ve Meydan Savaşları, İslam Harp Tarihine dair Bir Tetkik, Trc. Salih Tuğ, İstanbul: Yağmur Yayınları, 3. Baskı, 1981.
• Hamidullah, Muhammed. İslam’da Devlet İdaresi, trc. Hamdi Aktaş, İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Han, Sir Seyyid Ahmed İbtâl-ı Gulamî el-Müsemma bi Terbiyeti’l-İslam an Şeyni’l-Emeti ve’l Gulam, Hindistan: Matbatı Müfid Âm, 1893.
• Hatalmış, Ali Erken Dönem İslam Tarihinde Kölelik ve Cariyelik-Hz. Peygamber Döneminden Emevilerin Sonuna Kadar- Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Haydar, Ali Efendi. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları No:1774. 2020
• Hemim, Abdullatif, Alakatü’d-Devliyye fi’ş- Şeria ve’l Kanun fi’s-Silm ve’l Harb Dirase Mukarene, Amman: Dar Ammar, 2006.
• Heykel, Muhammed Hayr. el-Cihad ve’l-Kital fi’s-Siyaseti’ş-Şeriyye, Beyrut: Daru’l Beyarık, 1996.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik, es-Süretü’n-Nebeviyye, Kahire: Daru’l Fecr, 2010.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed, Muğnî, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin - Andulfettah Muhammed el-Hulv, Riyad: Daru Alemi’l Kütüb, 1997
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânü’l-‘Arab Beyrut: Daru’s Sadr, ts.
• İbn Rüşd el-Hafid, Bidayetü’l Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Beyrut: Daru’l Ma’rife,1982.
• İbn Sâd, Ebû Abdillah Muhammed, Kitabu’t-Tabakât el-Kebir, thk. Ali Muhammed Omer, Kahire: Mektebe-tü’l Hancî, 2001.
• İbnü’l Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kur’ân, thk. Muhammed Abdulka-dir Atâ, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l İlmiyye, 2003.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Müfredât elfâzi’l Kur’’an, thk. Necip el-Mâcidî Beyrut: Mektebetü’l Asriyye, 2009.
• Kal’acî, Muhammed Revvâs. Fıkıh Lugatı, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2012.
• Kallek Cengiz, Sosyal Servet İslâm’da Yönetim-Piyasa İlişkisi, İstanbul: Klasik yayınları, 2015.
• “Ukiyye” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul; TDV Yayınları, 2012.
• Karadâvî, Yusuf. Fıku’l Cihad, Kahire: Mektebetü’l Vehbe, 2009.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed, Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ, thk, Ali Muhammed Muavvad-Adil Ahmed Abdulmevcud, Beyrut: Daru’l Kutibi’l İlmiyye, 1997.
• Kal’acî, Muhammed Revvâs, Fıkıh Lugatı, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2012.
• Koçak, Mehmet. Srebrenica Soykırımı, İstanbul: Batu Yayıncılık, 2010.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh, Câmi’ li Ahkâmi’l- Kur’ân, thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Turkî, Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2006.
• Kuş, Canan. “Tevrat, İncil ve Kur’an-ı Kerim’deki Kölelik Kavramı Üzerine Bazı Düşünceler”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 8/1 (2012), 1-33.
• Lavis, Ernest. Alfred Rambo, Tarih-i Umumi, trc. Ali Reşad, İstanbul: Yy. ts. Özer, Sevda. “19. Yüzyılda Mısır’da Kölelik ve Köle Ticareti”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 5/1 (2007), 65-84.
• Mâverdî, Ebi’l Hasan Ali b.Muhammed b. Habib. Ahkamu’s-Sultaniyye ve’l Vileyetü’d-Diniyye, Kahire: Şirke-tü’l Kuds li’n Neşr ve’t-Tevzi’, 2014.
• Meray, Seha L. Devletler Hukukuna Giriş, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınevi, 1965.
• Meray, Seha L. Uluslararası Hukuk ve Örgütler, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1979.
• Mevsilî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-Ta’lili’l-Muhtâr, thk. Muhammed Adnan Derviş, Bey-rut: Daru’l Erkâm, 1997.
• Mustafa, Münim. Cepheden Cepheye, İstanbul: Arma Yayınları, 2012.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsiru’n-Nesefî Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl, thk Zekeriya Umeyrât, Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 2008.
• Önkal, Ahmet. “Mustalik -Benî Mustalîk-” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 31/360-361, Anka-ra:TDV Yayınları, 2020.
• Özel, Ahmet. “Klasik İslam Devletler Hukukunda Ülke Kavramı ve Günümüzdeki Durum: İbn Teymiye’nin Mardin Fetvası ile Diğer Benzeri Fetvalar, Marmara Üniversite İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2012), 41-64
• Özel, Ahmet. İslam Devletler Hukukunda Savaş Esirleri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Baskı, 1996.
• Özel, Ahmet.“Esir” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 11/ 382-389 İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Pazarcı, Hüseyin. Uluslararası Hukuk Dersleri IV, Ankara: Turhan Kitapevi, 2000.
• Rızâ, Reşit ve Muhammed Abduh, Tefsiru’l- Menâr, Kahire: Daru’l-Menâr, 1947.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Ankara: DİB Yayınları, 2014.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl. Şerhu Siyerü’l Kebir, thk. Muhammed Ebu Zehra -Mustafa Zeyd, Kahire: Kahire Üniversitesi Matbaası, 1958.
• Şafiî Muhammed b. İdris, Ümm, thk. Rıf’at Fevzi, Mansura: Daru’l Vefâ, 2001.
• Şeybânî, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-târîḫ, thk. Ebu’l Fidâ Abdullah, Beyrut: Daru’l Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, el-Müheẕẕeb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî, Riyad: Daru’l-Kalem, 1996.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî, Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin Turkî, Kahire: Merkezü’l Buhus ve Dirasetü’l-Arabiyye ve’l-İslamiyye, 2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerir. Tarihü’r-Rusul ve’l Mülük, thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim, Mısır: Daru’l Maârif, ts.
• Taş, Aydın. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39/38-42, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ulvân, Abdullah Nâsıh. Nizâmu’r-Rikki fi’l İslâm, Cidde: Daru’s-Selam, ts.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd, Kitabu’l Meğazî, thk. Mersden Jones, Beyrut: Alemü’l Kütüb, 1984.
• Yağcı, Zübeyde Güneş. “İstanbul Esir Pazarı”- Osmanlı Devleti’nde Kölelik: Ticaret, Esaret, Yaşam- Ed. Zübeyde Güneş Yağcı, Fırat Yaşa, İstanbul: Tezkere Yayıncılık, 2017.
• Yaman, Ahmet. İslam Devletler Hukukunda Savaş, İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Yaman, Ahmet. İslam Kamu Hukuku Ankara: Bilay Yayınları, 2020.
• Yaman. Ahmet. “Savaş” Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi, 36/ 189-194 İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yamaner, Melike Batur- Öktem, Emre- Kurtdarcan, Bleda- Uzun, Mehmet C., 12 Ağustos 1949 Tarihli Cenev-re Sözleşmeleri ve Ek Protokolleri, İstanbul: Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları -42, ts.
• Yılmazcan, Defne. “Antik Yunan’da Kölelik: Atina ve Sparta Örneği”, Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2017), 117-136.
• Zuhaylî, Vehbe. Mustafa. Eseru’l Harbi fi Fıkhi’l İslamî, Dımeşk: Daru’l Fikr, 1962.
• Zuhaylî,Vehbe. Asâru’l- Harbi fi’l Fıkhi’l İslamî Dirâse Mukarene, Dımeşk: Daru’l Fikr, 1998.