Türk Sosyolojisi ve İletişim: Erken Dönem Türk Sosyolojisinde İletişimle İlgili Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme

Year 2025, Issue: 14, 91 - 105, 27.06.2025

Göksel Aymaz

https://doi.org/10.56676/kiad.1652431

Abstract

Bu makalede, Türkiye’de akademik bir çalışma alanı olarak kurumsallaşması öncesinde iletişimin doğrudan bir araştırma ve inceleme konusu olarak Türk sosyolojisinde ne ölçüde ve nasıl bir ilgi gördüğü üzerinde durulmuştur. İletişim alanına ilişkin ilk sosyolojik yaklaşımlar, modernleşen bir toplumda gittikçe önem kazanan kitle iletişiminin toplumsal dünyadaki işlevini kavrama ihtiyacından doğmuştur. Bu yaklaşımlar, Batı dışı toplumlar statüsünde olan bir ülkenin kendine özgü modernleşme sürecinde iletişiminin edindiği yerle, kazandığı önem ve oynadığı rolle şekillenmiş ve yine aynı modernleşme deneyiminin ürünü olan kendine özgü düşünce birikimiyle değerlendirilmiştir. Modernleşmeyi Batılılaşma şeklinde yaşayan “az gelişmiş” ya da “gelişmekte olan” statüsünde bir ülke olarak Türkiye’de teknoloji “kalkınma” hamlesi olarak görülmüş, kitle iletişim teknolojilerinin gelişip yaygınlaşması da bu çerçevede düşünülmüştür. İletişimin akademik kurumsallaşması öncesinde bu alanla doğrudan ilgili çalışmalar yapmış olan Hilmi Ziya Ülken ve Cavit Orhan Tütengil, bu hususta ideal örneklerdir. Ülken ve Tütengil, söz konusu çalışmalarında iletişim alanının gelişimiyle toplumsal gelişme arasında doğru orantı kurmuşlardır. Her iki sosyoloğumuzun iletişime yaklaşımlarında toplumsal gelişme ve kalkınmaya bağlı bir teknolojik iyimserlik belirgin biçimde gözlenmektedir. Bu bakımdan, Ülken ve Tütengil’in iletişime yaklaşımının Batı kültür çevresindeki ana akım çalışmalarla tutarlı olduğu da söylenebilmektedir.

Keywords

Türk sosyolojisi , iletişim çalışmaları , az gelişmişlik , teknolojik iyimserlik

Supporting Institution

Yok

Turkish sociology and communication: An evaluation of studies on communication in early Turkish sociology

Abstract

This article investigates how and to what degree communication emerged as a subject of inquiry in Turkish sociology before its formal establishment as an independent academic field in Turkey. The first sociological approach to communication emerged from the need to comprehend the function of mass communication in the social world, which was becoming increasingly important in a modernizing society. These approaches were influenced by the specific context, significance, and role of communication in the unique modernization process of a non-Western country. They were assessed based on the distinctive body of thought that emerged from that same modernization experience.As an 'underdeveloped' or 'developing' country experiencing modernization in the form of Westernization, Turkey has seen technology as a 'development' move, and the development and spread of mass communication technologies have been considered within this framework. Hilmi Ziya Ülken and Cavit Orhan Tütengil were exemplary figures who worked directly in mass communication before its academic institutionalization. Ülken and Tütengil found a direct relationship between the advancement of communication and social development in their studies. Both sociologists exhibit an apparent technological optimism rooted in social progress in their approaches to communication. Consequently, it can be argued that Ülken and Tütengil's perspectives on communication align with mainstream studies in the Western cultural context.

Keywords

Turkish sociology , communication studies , underdevelopment , technological optimism

References

• Adıgüzel, Y., Yılmaz, M.M., Uybadın A. (2022) Türkiye’de iletişim sosyolojisi çalışmaları üzerine tarihsel bir inceleme. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 20(39), 1-46.
• Alemdar, K. (2018) Türkiye’de iletişim bilimleri: Batı düşüncesinin egemenliğinden özgünlüğe. Etkileşim, 1(1), 8-28.
• Atabek, Ü. (2017). Matbaadan bilgisayara Türkiye’nin iletişim teknolojileri serüveni. K. Alemdar (Eds.), Türkiye’de kitle iletişimi: Dün-bugün-yarın (ss. 122-144). Gazeteciler Cemiyeti Yayınları.
• Aydeniz, H. (2021) Oya Tokgöz ile Türkiye’de medya ve iletişim çalışmaları üzerine söyleşi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 19 (38), 35-742.
• Belge, M. (1983) Tarihten güncelliğe. Alan Yayıncılık.
• Berkes, N. (1975) Türk düşününde Batı sorunu. Bilgi Yayınevi.
• Birinci, A. (2008) Mustafa Suphi. M. Ç. Özdemir (Eds.), Türkiye’de sosyoloji (Cilt. 1. ss. 321-329). Phoenix Yayınları.
• Burcu, E. (2008) Cavit Orhan Tütengil. M.Ç. Özdemir (Eds.), Türkiye’de sosyoloji (Cilt. 2. ss. 13-48). Phoenix Yayınevi.
• Cılga, İ. (2024) Cavit Orhan Tütengiİ. E. Kongar (Eds.), Türk toplumbilimcileri (s. 375-419). Remzi Kitabevi.
• Eğribel, E. (2018) Sosyoloji ile iletişim disiplinleri arasındaki ilişki üzerine. Sosyologca, 8(15-16), 58-71.
• Fildiş, B. (2019) Türk Sosyoloji Cemiyeti’nin resmi dergisi: Sosyoloji Dünyası. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(36), 443-476.
• Jeanneney, J. N. (2009) Başlangıcından günümüze medya tarihi (E. Atuk, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Kaçmazoğlu, H. B. (2013) Türk sosyoloji tarihi üzerine araştırmalar. Doğu Kitabevi.
• Kayalı, K. (2001) Türk düşünce dünyasında yol izleri. İletişim Yayınları.
• Kejanlıoğlu, B. (2024) Türkiye’de erken dönem iletişim çalışmalarında Ünsal Oskay, Raşit Kaya, Erol Mutlu’nun eleştirel yaklaşımları. Moment, 11(1), 193-214.
• Meriç, C. (1993) Jurnal: 1966-1983 (Cilt 2). İletişim Yayınları.
• Mutlu, E. (2005) İletişim çalışmaları alanına aykırı bir bakış: Bir üst-iletişim olarak iletişim çalışmaları. E. Mutlu (Eds.), Globalleşme, popüler kültür ve medya (ss. 28-49). Ütopya Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2003) Türkler, Türkiye ve İslâm. İletişim Yayınları.
• Özdemir, Ç. (2008) Sunuş. Ç. Özdemir (Eds.), Türkiye’de sosyoloji (Cilt. 1. ss. i-vi). Phoenix Yayınevi.
• Öztürk, S. (2008) Türkiye’de iletişim düşüncesinin kökenleri. Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları.
• Pamuk, Ş. (1984) Osmanlı ekonomisi ve dünya kapitalizmi (1820-1913). Yurt Yayınevi.
• Taşçıoğlu, R. (2010a) Türkiye’de iletişim bilimine katkı bağlamında Hilmi Ziya Ülken’i okumak. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, (31) 233-249.
• Taşçıoğlu, R. (2010b) Hilmi Ziya Ülken’in Türk iletişim tarihine katkıları. Atatürk Üniversitesi İletişim Dergisi, (1), 1-12.
• Thompson, J. B. (2008) Medya ve modernite (S. Öztürk, Çev.). Kırmızı Yayınları.
• Toprak, Z. (2001). Osmanlı’da toplumbilimin doğuşu. Mehmet Ö.Alkan (Eds.), Tanzimat ve meşrutiyetin birikimi (ss. 310- 327). İletişim Yayınları.
• Tokgöz, O. (2000) Türkiye’de iletişim araştırması: Nereden nereye. Kültür ve İletişim, 3(2), 11-30.
• Tütengil, C. O. (1954) Diyarbakır basın tarihi üzerine notlar: Gazetelerle dergiler (1869-1953). İ. Ü. İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü Yayını.
• Tütengil, C.O. (1962) Türkiye’de bölge basını ve Diyarbakır gazeteciliği. Türkiye Harsî ve İçtimaî Araştırmalar Derneği Yayınları.
• Tütengil, C.O. (1966) Diyarbakır basını ve bölge gazeteciliğimiz (bazı eklerle yeni basım). İ. Ü. İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü Yayını.
• Tütengil, C.O. (1969).“Yeni Osmanlılar”dan bu yana İngiltere’de Türk gazeteciliği 1867-1967. İ.Ü. İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü Yayını.
• Tütengil, C.O. (1984) Az gelişmenin sosyolojisi. Belge Yayınları.
• Uygun, H. ve Özer, İ. (2024) Hilmi Ziya Ülken. E. Kongar (Eds.), Türk toplumbilimcileri (ss. 145 204). Remzi Kitabevi.
• Ülken, H. Z. (1948) Millet ve tarih şuuru. Pulhan Matbaası.
• Ülken, H. Z. (1954) Cemiyette ilk basın hareketleri. Siyasî İlimler Mecmuası, (285), 299-317.
• Ülken, H. Z. (1994). Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi. Ülken Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2008). Dünyada ve Türkiye’de Sosyoloji Öğretim ve Araştırmaları. Kitabevi Yayınları.
• Vergili, A. (2008) Hilmi Ziya Ülken. M. Ç. Özdemir (Eds), Türkiye’de sosyoloji (Cilt. 1, s. 597-628). Phoenix Yayınevi.
• Yalman, A. E. (1997) Yakın tarihte gördüklerim ve geçirdiklerim. Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. Yayınları.