Gravestones Signed by Calligraphers: In the Example of Yahya Efendi Cemetery

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 194 - 225, 26.12.2023

Tuba Ruhengiz Azaklı

https://doi.org/10.5281/zenodo.10431392

Öz

One of the important areas where the development of Islamic calligraphy can be observed is the tombstone inscriptions. As a reflection of the evolution of calligraphy in the 18th and 19th centuries of the Ottoman Empire, tombstone inscriptions also began to contain high artistic value. Especially the epitaphs of the tombstones belonging to the noble families, state officials and the people of the palace, combined with the fine workmanship, became works of art. These examples are important records for art history as they mostly contain signatures and dates. Gravestones, which are important in many aspects, especially art, literature and history, are mostly open to the public and therefore to destruction. This situation makes it necessary and meaningful to evaluate historical gravestones in a multi-faceted way and to reveal their value. Therefore, serious research on gravestones is extremely valuable. This article is about the gravestones signed by calligraphers of the cemetery belonging to the Yahya Efendi Complex in Istanbul-Beşiktaş. The study includes the analysis of the data collected before the 2009-2013 restoration, considering the current situation of the cemetery. The cemetery is home to tombstones with high artistic value due to the importance of the buried people. There are over two thousand tombstones in the cemetery, which has an important place within the social complex. Some of these stones attract attention with their decorations and stone workmanship, as well as their inscriptions, which are rare examples of calligraphy art. Among these inscriptions, seventy-nine samples signed by calligraphers were found and these samples were examined within the scope of the article. It is possible to see the prominent artists of the last period among the calligraphers whose works are found in the cemetery. Yahya Efendi Cemetery is home to the signed epitaphs of twenty-seven different calligraphers, mainly Aziz Efendi, Sâmi Efendi, Şefik Efendi, Şevki Efendi, Hulusi Efendi, İzzet Efendi, Nuri Korman, Arif Efendi and Halim Özyazıcı.

Anahtar Kelimeler

Islamic History and Arts, Yahya Efendi Cemetery, Tompstone, Inscription, Islamic Calligrapyh, Signature

Hattat İmzalı Mezartaşları: Yahya Efendi Dergâhı Kabristanı Örneğinde

Öz

Hüsn-i hat sanatının gelişiminin izlenebildiği mühim alanlardan biri mezartaşı kitabeleridir. Osmanlı Devleti’nin 18 ve 19. yüzyıllarında hat sanatının kaydettiği tekamülün bir yansıması olarak mezartaşı kitabeleri de yüksek sanat değeri göstermeye başlamıştır. Özellikle dönemin varlıklı, soylu ailelerine, devlet erkanına ve saray ahalisine ait mezartaşlarının hüsn-i hat örneği kitabeleri, ince işçilikle birleşerek sanat eseri haline gelmiştir. Bu örnekler ekseriyetle tarih ve imza barındırarak sanat tarihi için mühim kayıtlar halini almıştır. Sanat, edebiyat ve tarih başta olmak üzere birçok açıdan önem arz eden mezar taşları, çoğunlukla kamuya ve dolayısıyla tahribata açık durumdadır. Bu durum tarihi mezar taşlarının çok yönlü olarak değerlendirilerek tespit edilmesini, değerinin ortaya konmasını zaruri ve anlamlı kılmaktadır. Dolayısıyla mezar taşları ile alakalı yapılan ciddi araştırmalar son derece kıymetlidir. Bu makale, İstanbul-Beşiktaş’ta bulunan Yahya Efendi Külliyesi’ne ait kabristandaki hattat imzalı mezartaşlarını konu almaktadır. Çalışma, kabristanın güncel durumu da değerlendirilmek suretiyle, 2009-2013 restorasyonu öncesi toplanan verilerin analizini içermektedir. Burada bulunan mezartaşları, defnedilen şahısların önemi dolayısıyla sanat değeri gösterir. Külliye içerisinde mühim yer teşkil eden kabristanda, iki bin adedin üzerindeki mezartaşı bulunmaktadır. Bu taşlardan bir kısmı süslemeleri ve taş işçiliklerinin yanı sıra hüsn-i hat sanatının nadide örnekleri olan kitabeleriyle de dikkat çekmektedir. Bu kitabeler içinde yetmiş dokuz adet hattat imzalı örneğe rastlanmış olup bu eserler makale kapsamında incelenmiştir. Kabristanda imzası bulunan hattatlar arasında son dönemin öne çıkan sanatkarlarını görmek mümkündür. Yahya Efendi Kabristanı’nda Aziz Efendi, Sâmi Efendi, Şefik Efendi, Şevki Efendi, Hulusi Efendi, İzzet Efendi, Nuri Korman, Bakkal Arif Efendi ve Halim Özyazıcı başta olmak üzere otuz farklı hattatın imzalı kitabesi yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi ve Sanatları, Yahya Efendi Kabristanı, Mezartaşı, Kitabe, Hüsn-i hat, İmza

Kaynakça

• Acar, Şinasi. Ünlü Hattatların Mezarları - Gelimli Gidimli Dünya. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası, 2004.
• Açıkgözoğlu, Sacit. “Hattat Sâmi Efendi’nin Mezar Taşı Kitabeleri”. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu. 128-139. İstanbul: AKSM, 1998.
• Albayrak Grubu/ Ketebe, “Sanatkarlar: Rıfat Yazgan”. Erişim 27 Ağustos 2023. https://www.ketebe.org/sanatkar/rifat-yazgan-732.
• Albayrak Grubu/ Ketebe, “Sanatkarlar: Tevfik Efendi”. Erişim 27 Ağustos 2023. https://www.ketebe.org/en/artist/tevfik-efendi-956.
• Albayrak Grubu/ Ketebe, “Sanatkarlar: Mısrîzâde Ali Rıza Efendi”. Erişim 30 Ağustos 2023. https://ketebe.org/sanatkar/misrizâde-ali-riza-efendi-640.
• Aşık Çelebi. Meşâiru'ş-Şuara. haz. Prof. Dr. Filiz Kılıç. 3. Cilt. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010.
• Aydın, Mahir. “Hüseyin Hilmi Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi. 18/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Demir, İsmet- Yıldırım, Hacı Osman. Beşiktaşlı Şeyh Yahya Efendi ve Üveysilik. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Kültür ve Araştırma Vakfı, 1997.
• Derman, Uğur. “Hattat Mahmud Celaleddin”, TDV İslam Ansiklopedisi. 27/359. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Derman, Uğur. “Mehmet İzzet Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi. 28/493. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ertuğ, Necdet. “Osmanlı Mezar Taşları”. Osmanlı Kültür ve Sanat 9 (1999), 223-228.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Hattatlar. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1970.
• Kazan, Hilal. Dünden Bugüne Hanım Hattatlar. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş, 2010.
• Kolağası Mehmed Râif. Mir’ât-ı İstanbul. 1. Cilt. 1. Kitap. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2021.
• Laqueur, Hans-Peter. Hüve’l-Baki: İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. Çev. Selahattin Dilidüzgün. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1997.
• Özcan, Azmi. “Mahmud Celaleddin Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi. 27/360. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Özcan, Nuri. “Hasan Sırrı Efendi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 16/352. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2003.
• Sevgen, Nazmi. Beşiktaşlı Şeyh Yahya Efendi (Hayatı-Menkıbeleri-Şiirleri). İstanbul: Türkiye Basımevi, 1965.
• Süreyya, Ahmet Emin. Süreyya Divanı. haz. Mehmet Ali Özkardeş. İstanbul: Yeni Matbaa, 1998.
• Şahin, Haşim. "XVI. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Çok Yönlü Bir Alim: Beşiktaşlı Yahya Efendi". Osmanlı Araştırmaları 43 (2014), /125-144.
• Şahin, Haşim. “Yahya Efendi, Beşiktaşlı”. TDV İslam Ansiklopedisi. 43/243-244. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Tanman, Baha. “Yahya Efendi Külliyesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 43/246-249. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Beş Şehir. İstanbul: Dergah Yayınları, 1987.
• Yılmaz, Özcan. “Eyüpsultanlı Bir Hattatımız Mehmed Raşid Efendi”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu: Tebliğler. 478-489. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2000.
• Yüce, İsmail. Beşiktaşlı Yahya Efendi, Hayatı, Eserleri, Tasavvufi Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.