Batı İslâm Coğrafyası Hadis Alimlerinin İlmî Hayatında Eş‘arî Kelâmının Yeri: Hicrî 5. ve 6. Asır

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 275 - 305, 26.12.2023

Ayşe Nur Yamanus

https://doi.org/10.5281/zenodo.10431507

Öz

Hicrî dördüncü asrın ilk çeyreğinde ortaya çıkan Eş‘arîlik, İslâm tarihi boyunca hadis ulemasının büyük çoğunluğu tarafından kabul görmüş bir kelâm mezhebidir. Hadis tarihi açısından mühim sonuçlar doğuran bu vakıa, Eş‘arî mezhebine müntesip muhaddislerin kelâm ilmiyle olan alakasının hangi boyutlara ulaştığı sorusunu gündeme getirmektedir. Zira geleneksel ashâb-ı hadîs anlayışına göre bidat sayılan kelâm, Selef çizgisini temsil eden hadis âlimleri tarafından en ağır şekilde yerilmiş ve hadisin zıt kutbu olarak konumlandırılmıştır. Bu doğrultuda Eş‘arîlik de kelâm karşıtı ashâb-ı hadîs çevrelerinin hedefi olmaktan kurtulamamıştır. Fakat bu durum, Eş‘arî mezhebinin hadisçiler tarafından benimsenmesini ve kelâmla iştigal eden bir Eş‘arî hadisçiler zümresinin ortaya çıkmasını engelleyememiştir. Böylece hicrî dördüncü asırdan itibaren Eş‘arî kelâmı, tıpkı diğer İslâmî ilimler gibi, tahsil ve tedris faaliyetlerinin doğal bir parçası hâlini almaya başlamıştır. Eş‘arî mezhebinin en güçlü şekilde temsil edildiği bölgelerden olan Endülüs ve Mağrib coğrafyası, kelâmın hadis ulemasının ilmî hayatında ne şekilde yer edindiğinin tespiti için elverişli bir zemin sunmaktadır. Tarih boyunca hadis ilminde otorite sayılabilecek çok sayıda muhaddisin yetiştiği söz konusu coğrafyada hicrî beşinci ve altıncı asırda hayat süren meşhur hadis âlimleri, Eş‘arîliğe yönelik aidiyetleri ve kelâm ilmiyle ilgileri bakımından bu çalışmada ele alınmıştır. Araştırmaya konu edilen hadis âlimlerinin tahsil ve tedris hayatları incelenerek, onların Eş‘arî kimliklerini ön plana çıkartan ayrıntılar saptanmıştır. Eş‘arî geleneğin Batı İslâm coğrafyasındaki hadis âlimleri tarafından nasıl sahiplenildiği, Eş‘arî mezhebinin bu bölgede yayılması noktasında hadisçilerin ne gibi roller üstlendiği, kelâm tedrisinde hadis uleması tarafından en yaygın şekilde kullanılan kitapların neler olduğu ve kelâm eserlerinin hangi metotlarla okunup aktarıldığı gibi hususlara mevcut veriler çerçevesinde açıklık getirilmiştir. Neticede hicrî beşinci ve altıncı asrın Batı ilim havzasında, kelâm ilminin Eş‘arî hadisçilerden büyük bir rağbet gördüğü ve Eş‘arî kelâmına dair önemli metinlerin okunup okutulmak suretiyle muhaddisler arasında tedavülde kalmayı sürdürdüğü ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Eş'arî Kelâmı, Tedris, Endülüs, Mağrib

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur/It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited. Bu makale, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 25.07.2023 tarihinde tamamlanan “Eş‘arî Hadis Ekolü” isimli doktora tezinden istifadeyle hazırlanmıştır.

The Place of Ash’arite Kalām in the Scholarly Life of Hadith Scholars in the Western Islamic Region: The 5th and 6th Century of Hijra

Öz

Ash’arism, which emerged in the first quarter of the fourth century of Hijra, is a theological sect that has been accepted by the majority of hadith scholars throughout Islamic history. This fact, which has important consequences for the history of hadith, raises the question of the extent to which the hadith scholars belonging to the Ash’arite sect were interested in theology. This is because theology, which is considered an heretical innovation according to the traditional understanding of Ahl al-hadīth, was severely criticised by hadith scholars representing Salafī thought and positioned as the opposite pole of hadith. Accordingly, Ash’arism could not escape from being the target of the anti-theological Ahl al-hadīth. However, this did not prevent the adoption of the Ash’arite sect by hadith scholars and the emergence of a group of Ash’arite hadith scholars who engaged in theology. Thus, from the fourth century of Hijra, Ash’arite theology, like other Islamic sciences, became a natural part of education and teaching activities. Andalusia and the Maghrib, one of the regions where the Ash’arite sect was widespread, provide a favourable ground for determining the place of theology in the scholarly life of the hadith scholars. The famous hadith scholars who lived in this region in the fifth and sixth centuries of Hijra are analysed in this study in terms of their affiliation with Ash’arism and their interest in the science of kalām. By analysing the education and training lives of the hadith scholars subject to the research, the details that highlight their Ash’arite identities were determined. Issues such as how the Ash’arite tradition was inherited by hadith scholars in the Western Islamic region, what roles hadith scholars played in the spread of the Ash’arite sect in this region, which books were most widely used by hadith scholars in the study of kalām, and which methods were used to read and transmit theological texts are clarified within the framework of available data. As a result, it was revealed that in the Western Islamic world of the fifth and sixth centuries of Hijra, the science of kalām was in great demand among the Ash’arite hadith scholars and that important texts of Ash’arite theology remained in circulation among hadith scholars through reading and transmission.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Ash'arite Theology, Teaching, Andalusia, Maghrib

Kaynakça

• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüslü Bir Muhaddisin İlim Dünyası: İbn Hayr el-İşbilî ve Fehrese’si”. Milel ve Nihal 12/1 (2015), 35-54.
• Akyüz, Vecdi. “Asîlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/482. İstanbul: TDV Yayınları, 1991).
• Albayrak, Ali. Buhârî Sonrası el-Câmi‘u’s-Sahîh: Nüsha Farklılıkları Hatalar Tashihler. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. el-İnsâf fî mâ yecibü i‘tikâdüh ve lâ yecûzü’l-cehlü bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2000.
• Ceran, İsmail. “Sebte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/258-260. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Çimen, Fatih. İbn-i Fûrek ve Müşkilü’l-hadis ve beyânüh Adlı Eseri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Dabbî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yahyâ. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. thk. İbrahim el-Ebyârî. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1989.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. es-Sünenü’l-vâride fi’l-fiten. thk. Rızâullah b. Muhammed el-Mübârekfûrî. b.y.: Dâru’l-‘Âsıme, ts.
• Dîb, Abdülazîm. “Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/141-144. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ebû Bekr İbnü’l-‘Arabî, Muhammed b. Abdullah. el-‘Avâsım mine’l-kavâsım. thk. Ammâr Tâlibî. Kahire: Mektebetü Dari’t-Türâs, ts.
• Ebû Bekr İbnü’l-‘Arabî, Muhammed b. Abdullah. Kânûnü’t-te’vîl. thk. Muhammed es-Süleymânî. Cidde: Dâru’l-Kıble, 1986.
• Eşer, Ahmet. Hadis İlminde Fehrese Literatürü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Gızzî, Abdullah b. Abdülazîz. el-Mesâdiru’l-asliyyeti’l-matbû‘a li’l-‘akîdeti’l-Eş‘ariyye. Beyrut: Merkezü Nemâ’ li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 2018.
• Harekât, İbrahim. “Mağrib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/314-318. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târîhu Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Humeydî, Ebû Abdullah Muhammed b. Fütûh. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs. b.y.: ed-Dâru’l-Masdariyye, 1966.
• İbn Abdülhâdî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Tabakâtü ‘ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen ed-Dımaşkî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Garâme el-Amrevî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen ed-Dımaşkî. Tebyînü kezibi’l-müfterî fî mâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1399.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. Fihrisü İbn Atıyye. thk. Muhammed Ebü’l-Ecfân vd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik el-Endelüsî. es-Sıla. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1989.
• İbn Ferhûn, Burhânüddîn İbrahim b. Ali el-Ceyyânî. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ‘ulemâi’l-mezheb. thk. Me’mûn b. Muhyiddîn el-Cennân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1996.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî. thk. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Müşkilü’l-hadîs ev Te’vîlü’l-ahbâri’l-müteşâbihe. thk. Daniel Gimaret. Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-Firansî, 2003.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed el-İşbilî. Fehrese. Kahire: el-Mektebetü’l-Endelüsiyye, 1997.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Ömer ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze: Hicr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1997.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. nşr. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm el-Harrânî. Der’ü teâruzi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Riyad: y.y., 1991.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm el-Harrânî. el-Cevâbü’s-sahîh li-men beddele dîne’l-Mesîh. thk. Ali b. Hasen b. Nâsır. Riyad: Dâru’l-‘Âsıme, 1999.
• İbnü’l-‘İmâd, Şihâbüddîn Ebü’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnaût vd. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam. thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Abdullah el-Kâdî vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed el-Ezdî. Târîhu ‘ulemâi’l-Endelüs. thk. Rûhiyye Abdurrahman es-Süveyfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. el-Gunye: Fihristü şüyûhi’l-Kâdî İyâz. thk. Mâhir Züheyr Cerrâr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmâm-ı Eş‘arî ve Eş‘arîlik. Ankara: Anadolu Yayınları, 2019.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. “Müslim’in el-Müsnedü’s-sahîh’i Üzerine Yazılmış Şerhler”. Hadis Şerh Literatürü I. ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. 317-409. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mâlikî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mâzerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/193-195. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Keskin, Mehmet. İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu‘cemü’l-me‘âcim ve’l-meşyehât ve’l-müselselât. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Kettânî, Yûsuf. Medresetü’l-İmâmi’l-Buhârî fi’l-Mağrib. Beyrut: Dâru Lisâni’l-Arab, ts.
• Kureşî, Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Cîze: Hicr li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1993.
• Kutluer, İlhan. “Düşünme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/53-57. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed. Şeceratü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. Kahire: el-Matba‘atü’s-Selefiyye, 1349.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1988.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. el-Mu‘lim bi-fevâidi Müslim. thk. Muhammed eş-Şâzelî en-Nîfer. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1987.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti İslam’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Nebâhî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdullah. Târîhu kudâti’l-Endelüs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/211-225. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özervarlı, M. Sait. “el-İnsâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/319. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özkuyumcu, Nadir. “İfrîkıye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/515-516. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Parladır, Selahattin. “Kâbisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/41-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ruano, Delfina Serrano. “Müslüman Batı’da Müteahhir Eş‘arîlik”. çev. Ulvi Murat Kılavuz. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 669-691. İstanbul: Küre Yayınları, 2022.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût vd. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fî ‘ilmi’l-kelâm: el-Eşâ‘ira. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyyye, 1985.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî vd. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Süveysî, Muhammed. “Ebû İmrân el-Fâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/168-169. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekr. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Thiele, Jan. “Kurtuba ile Nîşâbur Arasında: Eş‘arîliğin Zuhuru ve Yekpareleşmesi (IV.-V./X.-XI. Yüzyıllar)”. çev. Ulvi Murat Kılavuz. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 309-328. İstanbul: Küre Yayınları, 2022.
• Topaloğlu, Bekir. “et-Temhîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/415-416. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi. İstanbul: Damla Yayınevi, 2007.
• Üzüm, İlyas. “el-İrşâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/455-456. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Eş‘ariyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/447-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Fûrek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/495-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yurdagür, Metin. “Ehl-i Nazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/519. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Mu‘în fî tabakâti’l-muhaddisîn. thk. Muhammed Zeynühüm. Kahire: Dâru’s-Sahve, 1987.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tezkiratü’l-huffâz. Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1374.