Oryantalistler Açısından Tasavvufu Dönemlendirme Meselesi

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 1 - 33, 26.06.2025

Durdane Zeynep Tekmen

Abstract

Bu çalışmada tarihsel olarak tasavvufu dönemlendirme meselesi ele alınmıştır. Nitekim “dönemlendirme” meselesi modern dönem araştırmalarıyla ortaya çıkan bir problemdir. Bu kapsamda teknik açıdan meseleye ilk yer verenler, Batılı oryantalistler olmuştur ki tespitimize göre bu konudaki görüşler Milâdî 1800’lerde gün yüzüne çıkmıştır. Buna bağlı olarak araştırmamızda bu yazarlara yer verilmiştir. Yer verirken de günümüze doğru olmak üzere oryantalistleri yaşadığı seneye göre sıralanmış bulunmaktayız. Böylece tasavvufun dönemlendirilmesiyle ilgili olarak oryantalistlerin görüşlerinde tarihsel bir değişim olup olmadığı da fark edilmiş olacaktır. Bu doğrultuda öncelikle bahsi geçen oryantalistlerin görüşleri tespit edilmiş, ardından bu görüşler arasındaki ihtilaf noktaları ile oryantalistlerin bazı hususlarda kendileriyle düştükleri çelişkileri hususları belirtilmeye çalışılmıştır. Bu minvalde makalemizi giriş ve sonuç bölümleri dışında iki kısım üzerine inşa ettik. Birinci kısımda Hristiyanlıktaki zühd ve mistisizm ilişkisi ele alınmıştır- ki burada oryantalistlerin Hristiyanlıktan hareketle ‘dönemlendirme’ meselesinde İslam tasavvufuna nasıl intikal ettikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. İkinci kısımda ise Batılı oryantalistlerin dönemlendirmeye dair görüşleri sırasıyla ele alınmıştır. Onların görüşlerine yer verilirken ne gibi delillerden hareket ettikleri yahut hangi argümanlar üzerinden tasavvuf ekolündeki değişimleri değerlendirdikleri araştırılmıştır. Ardından elde edilen veriler çalışmada özetle sunulmuştur. Neticede ise araştırmacıların büyük bir kısmının erken dönem tasavvufunu “zühd ve tasavvuf” şeklinde iki ayrı döneme ayırdıkları; ancak temellendirmelerinin zayıf olduğu anlaşılmıştır. Öte yandan son dönemlerde yaşamış oryantalistlerin giderek “zühd ve tasavvuf” şekildeki tarihsel bir ayrım yapmaktan vazgeçtikleri ortaya çıkmıştır.

Keywords

Tasavvuf , Zühd , Dönemlendirme , Tarih , Oryantalizm

The Periodization of Sufism from the Perspective of Orientalists

Abstract

This study addresses the issue of periodization of Sufism historically. Indeed, the issue of “periodization” is a problem that emerged with modern period studies. In this context, the first to address the issue from a technical perspective was Western orientalists, and according to our findings, th e views on this issue emerged in the 1800s. Accordingly, these authors were included in our research. While including them, we have listed the orientalists according to the year they lived, starting from the present day. Thus, it will be noticed whether there has been a historical change in the views of orientalists regarding the periodization of Sufism. In this direction, first of all, the views of the aforementioned orientalists were determined, then the points of disagreement between these views and the points where the orientalists themselves contradicted themselves were tried to be stated. In this context, we have constructed our article in two parts, apart from the introduction and conclusion sections. The first part deals with the relationship between asceticism and mysticism in Christianity - in which it is tried to be revealed how orientalists transferred from Christianity to Islamic Sufism in the issue of 'periodization'. In the second part, the views of Western orientalists on periodization are discussed in order. It is investigated what kind of evidence they used while giving place to their views or what arguments they used to evaluate the changes in the Sufi school. Then, the findings are summarized in the study. As a result, it has been understood that the majority of researchers divided early Sufism into two separate periods as "asceticism and Sufism"; however, their grounds are weak. On the other hand, it has been revealed that orientalists who have lived in recent times have gradually abandoned the historical distinction of "asceticism and Sufism".

Keywords

Sufism , Asceticism , Periodization , History , Orientalism

References

• Adair-Toteff, Christopher. “Max Weber’s Notion of Asceticism”, Journal of Classical Sociology 10 (2010), 109-122.
• Adair-Toteff, Christopher. Max Weber’s Sociology of Religion. Mohr Siebeck, 2016.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Brown, Daniel W. A New Introduction to Islam. 3rd ed. Wiley-Blackwell, 2017.
• Browne, Edward G. A Literary History of Persia: Four Volume Set. Bethesda, Md: Ibex Pub, 1997.
• Browne, Edward G. “The Sûfî Mysticism: Iran, Arabia and Central Asia”, in P. Archer Nathaniel (ed.), The Sûfî Mystery, 165-192.
• Buckham, John W. “The Mysticism of Jesus and of Paul”, The Biblical World 41/5 (1913), 309-314.
• Cami, Abdurrahman. Nefehatü’l-Üns Min Hadarati’l-Kuds: Evliya Menkıbeleri, trans. Lami’i Çelebi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1993.
• Çetin, Gülen Yazıcı. “Sosyal Bir Olgu Olarak Hıristiyanlık ve Hinduizmde Asketizm”, Mecmua 10 (2020), 369-394.
• Derin, Süleyman. “Müsteşriklerin Tasavvufa Bakış Açısı ve Bu Sahada Yaptıkları Araştırmalar”, Oryantalizmi Yeniden Okumak: Batı’da İslâm Çalışmaları Sempozyumu (11-12 Mayıs 2002, Adapazarı), 2003, 469-488.
• Derin, Süleyman. İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf. İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
• Goldziher, Ignaz et al. Introduction to Islamic Theology and Law. Princeton, N.J: Princeton University Press, 1981.
• Green, Nile. Sûfîsm: A Global History. Chichester, West Sussex; Malden, MA: Wiley-Blackwell, 2012.
• Harnack, Adolf. Das Mönchtum: Seine Ideale und seine Geschichte. 1921.
• Heck, Paul L. “Sûfîsm – What Is It Exactly?”, Religion Compass 1/1 (2007), 148-164.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Telbîsü İblîs. Beirut: Isam Faris al-Haristani – M. İbrâhim ez-Zağlî, 1414 H.
• Jami, Nur-Ud-Din Abd-Ur-Bahman. Lawaih: A Treatise On Sûfîsm and Preface On The Influence Of Greek Philosophy Upon Sûfîsm, trans. E. H. Whinfield - Mirza Muhammad Kazvini. Kessinger Publishing, 2010.
• Knysh, Alexander. “Islamic Mysticism: A Short History”. Brill, 2010.
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi, trans. Nurullah Koltaş. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2020.
• Knysh, Alexander. Sûfîlerin Tarihine Farklı Bir Bakış Denemesi, trans. Ömer Saruhanlıoğlu. İstanbul: Nefes Yayınları, 2021.
• Kremer, Alfred von. Geschichte der herrschenden Ideen des Islam: Der Gottesbegriff, die Prophetie und die Staatsidee. Hildesheim, 1886.
• Livne-Kafri, Ofer. “Early Muslim Ascetics and the World of Christian Monasticism”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 20 (n.d.), 105-129.
• MacDonald, Duncan Black. Development of Muslim Theology, Jurisprudence and Constitutional Theory. Clark, NJ: The Lawbook Exchange, Ltd., 2008.
• Massignon, Louis. Essays on the Origins of the Technical Language of Islamic Mysticism, trans. Benjamin Clark OCSO. Notre Dame, Ind: University of Notre Dame Press, 1997.
• Massignon, Louis. İslam Tasavvufu / Doğuş Devrinde, trans. Mehmed Ali Ayni. İstanbul: Ataç Yayınları, 2020.
• McGinn, Bernard. The Foundations of Mysticism: Origins to the Fifth Century. New York: Herder & Herder, 2004.
• Meier, Fritz. Abu Sa’id-i Abu’l-Hayr: Wirklichkeit und Legende. Leiden and Tehran: Bibliothèque Pahlavi, 1976.
• Melchert, Christopher. “Origins and Early Sûfîsm”, in Lloyd Ridgeon (ed.), The Cambridge Companion to Sûfîsm, 3-23. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Melchert, Christopher. “IX. Yüzyılın Ortalarında Zühdden Tasavvufa Geçiş”, trans. Hacı Bayram Başer, Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/1 (2015), 189-206.
• Mueller, Gert H. “Asceticism and Mysticism”, in Günter Dux et al. (eds.), Zur Theorie Der Religion / Sociological Theories of Religion: Religion Und Sprache / Religion and Language, 68-132. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 1973.
• Nazari, Morad. “Weber’s Views on Religious Interaction in the World (Mysticism and Asceticism)”.
• Nicholson, R. A. “Tasavvufun Kaynağı ve Gelişimi Üzerine Tarihi Bir Araştırma”, trans. Abdullah Kartal, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1998), 689-708.
• Nicholson, A. Reynold. The Mystics of Islam. Ancient Wisdom Publications, 2007.
• Nicholson, R. A. İslam Sûfîleri, trans. Ethem Ruhi Fığlalı et al. İstanbul: Büyüyenay, 2014.
• Nicholson, R. A. Tasavvufun Menşei Problemi, trans. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Norman, William H. “Asceticism in Mysticism: Transcendental Meditation”, Sociological Spectrum 2/3-4 (1982), 315-331.
• Nwyia, Paul. Exégèse coranique et langage mystique: Nouvel essai sur le lexique technique des mystiques musulmans. Beirut: Dar el-Machreq éditeurs, 1970.
• Radtke, Bernd. Neue kritische Gänge: zu Stand und Aufgaben der Sûfîkforschung. Houtsma Stichting, 2005.
• Schimmel, Annemarie. Tasavvuf Notları, trans. Dilara Yabul. İstanbul: Sûfî Kitap, 2018.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları, trans. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Alfa Yayınları, 2020.
• Séguy, Jean. “Max Weber et la Sociologie Historique des Religions”, Archives de Sciences Sociales des Religions 33/1 (1972), 71-103.
• Smith, James. “Sûfîsm: Islamic Mysticism”, Verbum 3/1 (2005), 33-42.
• Smith, Margaret. Studies in Early Mysticism in the Near and Middle East. Kessinger Publishing, 2003.
• Smith, Margaret. Bir Kadın Sûfî: Râbia, trans. Özlem Eraydın. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Sühreverdi, Şihabüddin. Avarifü’l Ma’arif (Tasavvufun Hakikatleri), trans. Abdülvehhab Öztürk. İstanbul: Saadet Yayınevi, 2010.
• Tekmen, Durdane Zeynep. Erken Dönem Tasavvuf’ta Zühd Anlayışı. PhD diss., İstanbul Üniversitesi, 2024.
• Temiztürk, Halil. “Hristiyan Mistisizminin Oluşumuna Etki Eden Unsurlar”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/37 (2018), 129-150.
• Tholuck, Frid August Deofidus. Sûfîsmus Sive Theosophia Persarum Pantheistica: Quam e Mss. Bibliothecae Regiae Berolinensis, Persicis, Arabicis, Turcicis, Eruit Atque Illustravit. Berlin, 1821.
• Tillich, Paul. Systematic Theology: Reason and Revelation, Being and God, Vol. 1. Chicago, Ill: University of Chicago Press, 1973.
• Troeltsch, Ernst. The Social Teaching of the Christian Churches, trans. Olive Wyon. Louisville, Ky: Westminster John Knox Press, 1992.
• Weber, Max. Economy and Society, eds. Guenther Roth and Claus Wittich. Berkeley, Los Angeles, London, 2013.
• Weber, Max. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. Merchant Books, 2013.
• Yaman, Hikmet. “İsmi Olmayan Bir Hakîkatten Hakîkati Olmayan Bir İsme Varan Yolculuk: Oryantalist Çalışmalarda Tasavvufun Menşeine Dair Tartışmalar Üzerine Bir Değerlendirme”, Akademiar Dergisi 1/1 (2016), 15-48.