Osman Nuri Solak, The Discovery Story of Tafsir Tarjuman al-Mustafid: The First Qur'anic Exegesis of the Malay World Presented to Sultan Abdulhamid II (Aceh-Mecca-Istanbul-Bursa)

Year 2024, Volume: 2 Issue: 2, 122 - 140, 30.12.2024

Eyyüp Tuncer

Abstract

The Tarjumān al-Mustafīd, a significant milestone in the history of Islamic thought in the Malay world, is a tafsir work completed by ʻAbd al-Raʼūf al-Singkilī in 1675. For nearly three centuries, it was regarded as the sole tafsir source in the region, with its manuscripts preserved in various libraries. However, Osman Nuri Solak’s discovery at the Bursa Library has once again revealed the importance of this work. The manuscript unearthed by Solak had remained unknown and hidden on the library’s shelves for approximately 140 years. In his detailed account of the discovery process, entitled The Discovery Story of the First Quranic Exegesis of the Malay World, Tarjumān al-Mustafīd, Presented to Sultan Abdulhamid II, Solak solidified the work's position within the academic world. In his research, Solak revealed the interesting geographical journey of The Tarjumān al-Mustafīd, which spanned from Mecca to Istanbul and subsequently to Bursa. The discovery of this Malay-language manuscript in the Bursa Library suggests the possibility of finding many other manuscripts in Turkish libraries authored in Javanese, Malay, and other related languages. This represents a highly significant development in the context of Ottoman-Malay cultural relations. The discovery provides insight into the profound and far-reaching historical and cultural interconnections between the two regions. As Peter Riddell observed, the dissemination process of this work can be analyzed in two principal phases. The initial phase was concluded by ʻAbd al-Raʼūf al-Singkilī during the mid-17th century. With the author's permission, his Turkish student, Baba Dâwûd er-Rûmî, made notable contributions by appending certain annotations to the text. During this period, the work was primarily reproduced as handwritten manuscripts, which circulated among the scholarly elite of the region. The second phase commenced in the latter half of the 19th century when a manuscript copy presented by Ahmad al-Fatani to Sultan Abdulhamid II was transferred to print. Solak’s research offers a pivotal contribution to the field by uncovering the previously unknown manuscript that connects these two phases, further emphasizing the enduring importance of this tafsir in the academic and cultural history of the Malay world.

Keywords

Tafsir, ʻAbd al-Raʼūf al-Singkilī, Tarjumān al-Mustafīd, Malay Tafsir, Malay World

Osman Nuri Solak, Sultan II. Abdulhamid'e Takdim Edilen Malay Dünyasının İlk Kur'ân Tefsiri Tercümânü'l-Müstefîd'in Keşif Hikayesi (Açe-Mekke-İstanbul-Bursa)

Abstract

Malay dünyasında İslam düşünce tarihinde önemli bir kilometre taşı olan Tercümânü’l-müstefîd adlı tefsir çalışması, Abduraûf Sinkilî tarafından 1675 yılında tamamlanmıştır. Bu eser, yaklaşık üç yüzyıl boyunca bölgedeki tek tefsir kaynağı olarak kabul edilmiştir. Nüshaları çeşitli kütüphanelerde bulunmaktadır. Ancak Osman Nuri Solak’ın Bursa Kütüphanesi’nde yaptığı keşif, bu eserin önemini bir kez daha gözler önüne sermiştir. Solak’ın keşfettiği el yazması, yaklaşık 140 yıl boyunca bilinmeyen raflarda saklı kalmıştır. Yazarın, keşif sürecini detaylı bir şekilde anlattığı Sultan II. Abdulhamid’e Takdim Edilen Malay Dünyasının İlk Kur’an Tefsiri Tercümanu’l Müstefidin Keşif Hikâyesi adlı çalışması, bu eserin akademik dünyadaki yerini tahkim etmiştir. Solak, eser hakkındaki araştırmalarında, Tercümânü’l-müstefîd’in Mekke’den İstanbul’a, oradan da Bursa’ya kadar uzanan ilginç bir coğrafi yolculuk yaptığını tespit etmiştir. Solak’ın Bursa Kütüphanesi’nde keşfettiği bu Malayca eser, Türkiye kütüphanelerinde Cavaca, Malayca gibi dillerde telif edilmiş nice yazma eserin bulunabileceği ihtimalini gündeme getirmesi, Osmanlı-Malay kültürel ilişkileri bağlamında oldukça önemli bir gelişmedir. Bu keşif, iki coğrafya arasındaki tarihsel-kültürel bağların derinliğini ve genişliğini gözler önüne sermektedir. Peter Riddell’in işaret ettiği gibi eserin yayılım süreci, iki temel evrede incelenebilir. İlk evre, 17. yüzyılın ortalarında Abdurraûf el-Fansûrî tamamlanmıştır. Onun Türk talebesi Bâbâ Dâvûd er-Rûmî ise müellifin izniyle esere bazı eklemeler yaparak ciddi bir katkı sunmuştur. Bu dönemde eser, ağırlıklı olarak el yazması nüshalar üzerinden çoğaltılarak, bölgedeki ilim ehli arasında elden ele dolaşmıştır. İkinci evre ise, 19. yüzyılın ikinci yarısında, Ahmed el-Fetânî tarafından Sultan II. Abdülhamid’e takdim edilen bir el yazması nüshanın matbaaya aktarılmasıyla başlamıştır. Solak’ın araştırması, bu iki evre arasındaki bağlantıyı sağlayan kayıp el yazmasının keşfiyle önemli bir bulgu sunmaktadır.

Keywords

Tefsir, Abdurraûf es-Sinkilî, Tercümânü’l-müstefîd, Malayca Tefsir, Malay Dünyası

عثمان نوري صولاق، قصة اكتشاف ترجمان المستفيد؛ أول تفسير كامل للقرآن الكريم في عالم الملايو، المقدم إلى السلطان عبد الحميد الثاني

Abstract

يُعتبر كتاب ترجمان المستفيد علامة بارزة و أول تفسير كامل بلغة الملايو في العالم الملايوي، وهو تفسير أكمله عبد الرؤوف سنكيلي عام 1675. وعلى مدار ما يقرب من ثلاثة قرون، عُدّ المصدر الوحيد للتفسير في المنطقة، حيث حُفظت نسخه في مكتبات متنوعة. إلا أن اكتشاف عثمان نوري صولاك في مكتبة بورصة أعاد تسليط الضوء على أهمية هذا العمل. فقد ظلت المخطوطة التي عثر عليها صولاك غير معروفة ومخفية على رفوف المكتبة لما يقرب من 140 عامًا. وفي سرد مفصل لعملية الاكتشاف بعنوان [قصة اكتشاف أول تفسير كامل في العالم الملايوي ترجمان المستفيد المقدم إلى السلطان عبد الحميد الثاني]، عزز صولاك مكانة هذا العمل في العالم الأكاديمي. وكشف في أبحاثه عن الرحلة الجغرافية المثيرة لـترجمان المستفيد، التي امتدت من مكة إلى إسطنبول ثم إلى بورصة. إن هذه المخطوطة المكتوبة بلغة الملايو، التي اكتشفت في مكتبة بورصة، تثير احتمال العثور على العديد من المخطوطات الأخرى في المكتبات التركية المكتوبة بالجاوية والملايوية وغيرها من اللغات. ويُعد هذا تطورًا بالغ الأهمية في سياق العلاقات الثقافية العثمانية-الملايوية. ويسلط هذا الاكتشاف الضوء على عمق واتساع الروابط التاريخية والثقافية بين المنطقتين. وكما أشار بيتر ريدل، يمكن تحليل عملية انتشار هذا العمل في مرحلتين رئيسيتين. تعود المرحلة الأولى إلى منتصف القرن السابع عشر، عندما أكمل عبد الرؤوف الفنصوري العمل. وقام تلميذه التركي بابا داوود الرومي، بموافقة المؤلف، بإجراء إضافات مهمة للنص. خلال هذه الفترة، تم نسخ العمل يدويًا وتداوله بين النخبة العلمية في المنطقة. أما المرحلة الثانية، فقد بدأت في النصف الثاني من القرن التاسع عشر، عندما قُدمت نسخة من المخطوطة من قبل أحمد الفتاني إلى السلطان عبد الحميد الثاني وتم نقلها إلى الطباعة. تقدم أبحاث صولاك اكتشافًا مهمًا من خلال العثور على المخطوطة المفقودة التي تربط بين هاتين المرحلتين، مما يؤكد مرة أخرى الأهمية المستمرة لهذا التفسير في التاريخ الأكاديمي والثقافي للعالم الملايوي.

Keywords

التفسير, عبد الرؤوف السنكلي الفنصوري, ترجمان المستفيد, التفسير بلغة الملايو, عالم ملايو

References

• Abay, Muhammet. “Türkçedeki Kur’an Meâllerinin Tarihi ve Kronolojik Bibliyografyası”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 10/19 (2012), 232–303.
• Abdullah, Rukiah – Masduki, Mahfudz. “Karakteristik Tafsir Nusantara (Studi Metodologis atas Kitab Turjumuman al-Mustafid Karya Syekh Abdurrauf al-Singkili)”. Jurnal Studi Ilmu-Ilmu al-Qur’an dan Hadis 16/2 (Temmuz 2015), 141–160.
• Asroor, Zaimul. “Tarjumān Al-Mustafīd: Tafsir Lengkap Pertama”. Ushuluna: Jurnal Ilmu Ushuluddin 4/1 (2018), 95–110.
• Hariyadi, Muhammad – Faradits, Aghnia. “Pendekatan Tafsiriyah Jalalainiyah Abdul Ra’uf Singkel Dalam Turjuman al-Mustafid”. al-Burhan 18/2 (2018), 321–346.
• Harun, M. Yahya. Kerajaan Islam Nusantara Abad XVI- XVI. Yogyakarta: Kurnia Kalam Sejahtera, 1995. Harun, Salman. Hakekat Tafsir Tarjuman Al-Mustafid Karya Syekh Abdurrauf Singkel. Cakarta: Syarif Hidayatullah, Doktora, 1988.
• Jamal, Khairunnas – Wan Abdullah, Wan Nasyaruddin. “The Discussion Of Qira’at Turjuman Al-Mustafıd Exegesis Book By Sheikh Abdul Rauf Singkel”. Jurnal Ushuluddin 24/2 (Juli-Desember 2016), 113–122.
• Kâtib Çelebî, Mustafa. Keşfu’z-zunûn ʿan esâmi’l-kutubi ve’l-funûn. Bağdat: Mektebetu’l-Müsennâ, 1941.
• Özay, Mehmet. “Açe'de Bir Türk Âlimi: Baba Dâvûd”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/2 (2007), 169–186.
• Putra, Afriadi. “Khazanah Tafsir Melayu (Studi Kitab Tafsir Tarjuman Al- Mustafid Karya Abd Rauf Al- Sinkili)”. Jurnal Syahadah 2/2 (Ekim 2014), 69–88.
• Rahman, Arivaie. “Tafsir Tarjumân Al-Mustafîd Karya ‘Abd Al-Rauf Al-Fanshuri: Diskursus Biografi, Kontestasi Politis-Teologis, Dan Metodologi Tafsir”. MIQOT 42/1-22 (Ocak 2018).
• Riddell, Peter G. “The Sources of Abd al-Ra'ûf's Tarjuman al-MustafÎd”. Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society LVII/2 (1984), 113–118.
• Riddell, Peter G. Abd al-Ra'ûf Al-Singkilî's Tarjumân al-Mustafîd: A Critical Study Of His Treatment of Juz' 16. Avustralya: Philosophy of The Australian National University, Doktora, 1984.
• Taniputera, Ivan. Ensiklopedi Kerajaan-Kerajaan Nusantara. Yogyakarta: Ar-Ruzz Media, 2017.
• Tuncer, Eyyüp. “Malay Dünyasında İlk Tam Tefsir Çalışması: Beled Sûresi Bağlamında ‘Tercümânü’l-Müstefîd Üzerine Bir İnceleme”. Mütefekkir 9/18 (2022), 313–330. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1219504
• Tuncer, Eyyüp. “Makna Gandul Stilinin Malayca ve Cavaca Meal/Tefsir Çalışmalarında Kullanım Biçimi ve İşlevselliği”. İlsam 4/2 (2024), 203–230.
• Tuncer, Eyyüp. Endonezya’da Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Kitap Dünyası, 2023.